بررسی مدیریت بهینه تامین پایدار مصرف گاز با نگاه به تجربیات جهانی

محمد جواد قبادبیگی_مدل مصرف انرژی در بخش خانگی ایران تقریبا در تمام جهان فاقد مشابه است. ما در ایران گاز را تقریبا مستقیم از میدان گازی و بعد از فرآیند پالایش گاز به خانه های مردم آورده و بدون ایجاد هیچ نوع محدودیتی در میزان مصرف شهروندان امکان استفاده از گاز طبیعی برای مصارف پخت و پز و گرمایش را در اختیار مردم قرار می دهیم. این اتفاق باعث شکل گیری یک پدیده دو وجهی با تأثیر منفی شده است از یک سو ابنیه مسکونی ایران به دلیل عدم رعایت قوانین ممانعت از اتلاف انرژی، بالاترین میزان پرت انرژی در فصول سرد و گرم را دارند و در وجهی دیگر با تبدیل گاز به مؤلفه بنیادی، سبک زندگی و اتکای انرژی مصرفی مردم ایران، اصلاح آن و تلاش برای تغییر در حامل انرژی (مثلاً از گاز به برق) ممکن است با نارضایتی همراه شود. مجموع تاثیرات این دو رویداد باعث شده است تا در زمستان ۱۴۰۲ ایرانیان در این فصل سرد روزانه ۶۰۰ میلیون متر مکعب گاز در بخش خانگی مصرف کنند که عددی نجومی است و در هیچ کشوری از جهان مشابه چنین میزان و شدتی از مصرف گاز نظیر ندارد. مرور تجربه کشورهای دیگر در زمینه استفاده بهینه از انرژی با رویکردهای مختلف از جمله تغییر سبک زندگی می تواند مرور “درس های آموخته” جهان برای سیاستگذاران و تصمیم سازان انرژی در ایران باشد.  

سوئدی ها به انرژی دیتا هم رحم نمی کنند! 

نزدیک به ۹۰ درصد از تمام ساختمان های استُکهُلم به شبکه گرمایش مرکزی وصل شده اند. این شهر یکی از عجایب بهینه سازی انرژی در جهان است. سالهاست که شهروندان این شهر انرژی گرمایشی خود را در فصل طولانی و سرد زمستان، از طریق آب گرم مرکزی که مسوولیت آن با شهرداری است تأمین می کنند. خانه های پایتخت سوئد به سیستم مرکزی گرمایشی متصل است که وظیفه تأمین یکپارچه انرژی را بر عهده دارد.  

طی سال های اخیر هم بر اساس یک طرح جسورانه مراکز داده های اطلاعاتی استکهلم به سیستم گرمایش متصل شده اند و دولت سوئد در طرحی خلاقانه تصمیم گرفته از این انرژی گرمایشی برای گرم کردن هزاران خانه استفاده کرده و مبدل های حرارتی مرکز اطلاعات استکهلم به شبکه گرمایش شهری متصل شوند. گرمای تولیدی مراکز داده ظاهرا به چشم نمی آید اما هر بار که ما در اینترنت فعالیت می کنیم ویدیویی را تماشا می کنیم یا از سیستم داده های ابری استفاده می کنیم در واقع به تولید گرما در یک مرکز داده می پردازیم اگر این مرکز داده جایگزین سوخت   فسیلی برای گرمایش منازل شود به کنترل تغییرات آب و هوایی تا حدودی کمک خواهد کرد. سوئدی ها از گرمای مراکز داده پردازی هم نگذشتند.  

کوپن صرفه جویی راهکار هلندی 

یکی از طرح های تشویقی که هلند برای مشترکان برق و گاز در نظر گرفته این است که به شهروندان با کاهش مصرف انرژی کوپن هایی اختصاص می دهد که می توانند با آن کوپن به خرید اقلام بهینه سازی مصرف انرژی اقدام یا به صرفه جویی در آب کمک کنند. روایت یک شهروند حاکیست که این کوپن ها ۵۵ یورو ارزش دارد و با آن می شود لامپ کم مصرف فویل رادیاتور، نوار دور پنجره برای درزگیری یا سردوش برای صرفه جویی آب خرید. 

کمک هزینه نقدی برای کم مصرف ها راهکار یونانی  

در یونان ۴۶ درصد نیاز مردم و صنایع به انرژی از طریق گاز ۲۸ درصد از طریق انرژی های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) ۱۵ درصد از طریق واردات، ۸ درصد از طریق زغال سنگ و ۳ درصد از طریق نیروگاه های برقابی تأمین می شود. 

 بیشتر برق در کشور یونان توسط شرکت نیروی برق دولتی تأمین می شود. به طور متوسط برای یک آپارتمان ۸۵ متری هزینه برق، گرمایش، خنک کننده، آب و زباله حدود ۱۵۰ یورو در ماه می شود، اما این کشور اعلام کرده به ازای کاهش مصرف برق خانوارها به آن ها یارانه نقدی پرداخت می کند. به گزارش دویچه وله این کشور به ازای کاهش هر ۳۰۰ کیلووات مصرف ۹ یورو یارانه پرداخت می کند تا به این شکل میزان مصرف را کاهش دهد.  

تشویق برای نصب پنل خورشیدی در ایتالیا  

ایتالیا در میان کشورهای اروپایی از بهترین و درخشان ترین آفتاب برخوردار است. با وجود این هزینه برق نیز در این کشور نسبت به دیگر کشورهای اروپایی زیاد است. با این حال دولت ایتالیا برای این که مردم را به کاهش مصرف انرژی تشویق و آنها را به تولید کنندگان انرژی تبدیل کند، از مردم خواسته با نصب پنل های خورشیدی نه تنها برای خود برق تولید کنند بلکه مازاد آن را هم با سه برابر قیمت روز تولید کنندگان این کشور از آن ها خریداری می کند. این برنامه مشابه برنامه ای است که از مدت ها پیش در آلمان به اجرا گذاشته شده بود. بسیاری از خانوارها و مصرف کنندگان برق در ایتالیا به دلیل بهای بالای برق به بستن قراردادهای کم هزینه تر برای مصرف برق در خانه هایشان روی آورده اند که سقف میزان دسترسی آن ها را به برق کاهش می دهد.

سیستم اشتراکی گرمایشی در روسیه  

 در روسیه به دلیل هفت دهه سلطه کمونیسم و تفکر اشتراکی، خیلی چیزها مشترک است. حتی سامانه های گرمایشی! این ساختار کاملا منحصر به فرد، در مسکو پایتخت روسیه شامل ۵۰ موتورخانه بزرگ است که آب داغ را تولید می کند و از طریق لوله به خانه شهروندان می رساند. این سامانه با کمترین میزان هدر رفت انرژی کار می کند و به همین دلیل به مسکو کمک می کند تا تأمین کننده ۳۰ درصد از گاز طبیعی اروپا باشد. مهم ترین مؤلفه این سیستم این است که شهروندان دخالتی در تنظیم دمای اتاق خود ندارند. این موتورخانه های بزرگ در اواخر تابستان روشن می شود و تا اوایل تابستان سال بعد، یکسره کار می کند. سپس سه هفته برای تعمیرات تعطیل می شود و باز همین روند ادامه دارد. این سیستم آب گرم خانه ها را هم تأمین می کند، بهره وری بسیار بالایی دارد و به دلیل متمرکز بودن، بیشترین سازگاری را با محیط زیست دارد. انرژی مورد نیاز این سیستم یکپارچه عظیم، از طریق سوزاندن گاز و زغال سنگ تأمین می شود. روسیه دارای بزرگ ترین منابع گازی جهان و همچنین بزرگ ترین صادر کننده گاز دنیاست.  

شوفاژهای پربازده در شمال آمریکا  

نیمی از خانه های آمریکا از گاز به عنوان سوخت اصلی گرمایش استفاده می کردند. اما از سال ۲۰۰۵ به دلیل گرانی گاز و بالا رفتن بهره وری به خاطر پیشرفت فناوری های گرمایش الکتریکی، سهم گاز در گرمایش خانگی، روز به روز کمتر شده و کم کم برق جانشین آن می شود. در این کشور به دلیل قوانین مستقل ایالتی و اقلیم های کاملا متفاوت، الگوهای مصرف انرژی در هر ایالت تفاوت های چشمگیری با سایر ایالت ها دارد. مثلا در ایالت میسوری که یکی از ایالت های منطقه Midwest این کشور است بیش از دیگر شهروندان آمریکا از گاز به عنوان سوخت اصلی گرمایشی استفاده می کنند. ۳۵ درصد کل گاز مصرف شده در میسوری در خانه ها مصرف می شود که رقم بسیار قابل توجهی است. در ایالت میسوری رایج ترین راه گرمایش خانگی با اختلاف زیاد استفاده از کوره یا بویلر است. معمولاً تأسیسات کوره و بویلر هر دو زیر ساختمان کار گذاشته می شود و عمده تفاوتشان در نحوه گرم کردن ساختمان است. کوره هوای گرم را از طریق لوله با کانال هایی شبیه کانال کولرهای آبی خودمان به داخل ساختمان می فرستد ولی بویلر آب را گرم می کند و کف هر طبقه به گردش در می آورد یا به داخل رادیاتورها می فرستد. بیشتر کوره یا بویلرها با گاز کار می کنند ولی مدل های برقی آن هم کم کم جای خود را در بازار باز می کند. دولت به منظور صرفه جویی در مصرف انرژی، قواعدی سفت و سخت برای بالا بردن بازده این وسایل در نظر گرفته است که باید توسط تولید کننده ها و مردم رعایت شود. 

چراغ نفتی و کرسی در ژاپن 

 ژاپنی ها نه ذخایر گاز دارند و نه می توانند آن را از طریق خط لوله وارد کنند. دلیل آن هم دور بودن این کشور از کشورهای صادر کننده گاز است. بنابراین مجبورند آن را به شکل گاز طبیعی مایع شده LNG با استفاده از کشتی وارد کنند. ژاپن یکی از بزرگ ترین وارد کنندگان گاز جهان است که ۴۰ درصد کل تجارت جهانی گاز مایع را به خود اختصاص می دهد. اما از این همه، فقط ۸ درصد را به مصرف شهری اختصاص داده است و بیشتر آن را برای تولید برق به کار می برد. شگفت انگیز است اما بیشتر ژاپنی ها خانه هایشان را با نفت سفید گرم می کنند. به همین دلیل ژاپن بزرگترین مصرف کننده نفت سفید در دنیاست که در سال ۲۰۱۳، ۱۵ میلیون تن نفت سفید (معادل ۶۳ درصد مصرف جهانی) مصرف کرده است. در ژاپن وانت ها و خاورهایی با تانکر بزرگی از نفت سفید در شهر می چرخند و شهروندان نفت سفید مورد نیازشان را از آن ها می خرند. روش دیگر گرمایش خانگی در ژاپن، انواع و اقسام بخاری های برقی است که با فناوری های مختلف ساخته می شود و تنوع بسیار زیادی دارد. روش سوم کرسی است همین کرسی هایی که تا ۳۰_۲۰ سال پیش در شهرهای ایران هم استفاده می شد ولی با گازرسانی شهری منسوخ شد. کرسی های ژاپنی به “کوتاتسو” معروف است و با برق کار می کند. روشی که خانواده را دور هم جمع می کند.  

حکومت برق در سرزمین نفت و گاز شمال اروپا  

نروژ از معدود کشورهای اروپایی است که دارای منابع نفتی و گازی زیادی است اما نروژی ها بیش از ۹۴ درصد گاز طبیعی تولیدی شان را به کشورهای اروپا می فروشند و درآمد چند ده میلیارد دلاری کسب می کنند. اما نروژی ها چطور خانه هایشان را گرم می کنند؟ با برق! 

۷۳ درصد از گرمایش خانگی در این کشور، با استفاده از انرژی برق انجام می شود. که شامل انواع بخاری های برقی، گرمایش از کف، پمپ های حرارتی و همچنین گرمایش منطقه ای است. بخشی از روستاهای این کشور هم با سوزاندن هیزم، خانه های خود را گرم می کنند. نکته جالب در سامانه های گرمایش منطقه ای نروژ، استفاده آن ها از سوخت های پاک مخصوصاً زباله است.

این سیستم های گرمایش منطقه ای، در شهرها وجود دارد و مردم می توانند برای خانه هایشان از آنها اشتراک بگیرند.  

پرجمعیت ترین کشور جهان و تجربه بهینه سازی انرژی 

 مردم چین از اوایل پاییز شروع به پوشیدن لباس گرم می کنند و تا اواخر زمستان که هوا کم کم رو به اعتدال و خنکی می رود هر روز به تعداد لباس های گرم خود می افزایند. چینی ها که عمدتا در برج ها و ساختمان های چند طبقه زندگی می کنند فاقد بخاری یا شوفاژهای اختصاصی برای گرم کردن خانه هستند بلکه آن ها از روشی به نام سیستم متمرکز گرمایشی محلات استفاده می کنند به این شکل که هر محله یک منبع بزرگ برای آب گرم دارد و آب گرم که با ذغال سنگ گرم می شود از این منبع بزرگ به صورت لوله کشی به منازل انتقال داده می شود. مساله گرما و استفاده از دستگاه های حرارتی از اولویت های مدیریت سوخت در چین است و برای کاستن از مصرف انرژی اصولا ساختمان ها به صورت کلی تحت مدیریت واحد قرار دارند. و کمتر امکان دارد مردم به دلخواه بتوانند وسایل حرارتی اختصاصی مانند بخاری گازی و پکیج را مورد استفاده قرار دهند مگر اینکه از وسایل برقی خریداری شده استفاده کنند که هزینه سنگینی برای آنها خواهد داشت. بنابراین منازل چینی فاقد بخاری گازی پکیج دیواری و یا سیستم موتورخانه آپارتمانی هستند و مردم هر محله به یک صورت و به یک شیوه از آب گرم همان محله استفاده می کنند. ذکر این نکته لازم است که چینی ها از این سیستم گرمایشی نه تنها برای گرم کردن خانه بلکه برای شستن ظروف و همچنین حمام هم استفاده می کنند به همین دلیل در ورودی هر واحد آپارتمانی نیز یک کنتور برای احتساب میزان مصرف آب گرم و همچنین مبلغ هزینه آن تعبیه شده است. هزینه استفاده از سیستم گرمایشی برای گرم کردن منازل هم به صورت ثابت از خانوارها اخذ می شود. جدا از این روش، بعضی از آپارتمان ها نیز اقدام به نصب یک منبع بزرگ آب در پشت بام کرده و از طریق انرژی خورشیدی آن را گرم کرده و از طریق لوله کشی به واحدهای مسکونی ارسال می کنند. استفاده از سیستم های متمرکز نه تنها باعث تکثر تاسیسات مختلف در ساختمان ها و آپارتمان ها، اشغال فضاها و همچنین سر و صدای ناشی از سیستم های موتورخانه ای شده است بلکه آن ها از روشی به نام مصرف انرژی از جمله گاز  طبیعی را هم کاهش داده است. جالب است بدانید چینی ها از گاز طبیعی بسیار کم و فقط برای پخت و پز استفاده می کنند هر خانواره نیز فقط دارای یک اجاق گاز دو شعله برای آشپزی است البته در این میان از انرژی برق هم برای پخت و پز استفاده می کنند که به دلیل گران بودن قیمت اصلا به صرفه نیست. 

با توجه به طرح ایده های تحولی و تجارب کشورها در جهت مصرف بهینه گاز و تامین پایدار خوراک مورد نیاز صنایع تولیدی در می یابیم که در کشور عزیزمان ایران با حجم عظیم منابع خدادادی گاز برای برون رفت از وضعیت بحران زای ناشی از محدودیت گاز صنایع و واحدهای تولیدی راهی جز برنامه ریزی و استفاده از ایده های سایر کشورها در این ارتباط وجود ندارد، هرساله مساله قطعی گاز صنایع تولیدی به دنبال فصل سرما در زمستان ساده ترین و در دسترس ترین روشی است که تصمیم گیرندگان کشور اتخاذ می کنند بدون اینکه توجه به ضرر و زیان های تحمیل شده از این ناحیه به تولید و اقتصاد کشور داشته باشند هر چند این رویه ی تکراری هر ساله دیگر از معضل گذشته و به عادت تبدیل شده است آیا راهکاری اساسی برای خروج از این بحران  وجود ندارد تا بیش از این شاهد خسارات و زیان های ناشی از عدم تامین خوراک به ویژه در پتروشیمی ها نباشیم رکود عمیقی که بر تولید کشور در حال حاضر بواسطه بحران قطعی گاز ایجاد شده چه کسی پاسخگو است. 

هرچند تحقیقات و ارزیابی های میدانی نشان می دهد که مصرف گاز کشور در فصل سرد به‌دلیل تأمین گرمایش خانه‌ها و اماکن تجاری و اداری نسبت به دوره گرم سال به‌شدت افزایش می‌یابد، به‌گونه‌ای که در فصل زمستان از ۸۵۰ میلیون مترمکعب گازی که وارد شبکه سراسری گاز کشور می‌شود، بیش از ۶۵۰ میلیون مترمکعب آن فقط در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود و تنها کمتر از ۲۰۰ میلیون مترمکعب به بخش صنعت، خوراک واحدهای پتروشیمی، پالایشگاه‌ها و بخش‌های تولیدی اختصاص می‌یابد، زیرا اولویت تأمین گاز در فصل زمستان با بخش خانگی است، بنابراین اگر نتوانیم مصرف گاز را کنترل کنیم، ناچار می‌شویم هر سال گاز کمتری را به بخش تولید تخصیص دهیم. تجربه چند سال اخیر نشان داده است مقدار تولید و مصرف گاز در اوج مصرف در فصل سرد به‌گونه‌ای است که به مدت سه ماه در سال با ناترازی روزانه حدود ۲۰۰ میلیون مترمکعب مواجه هستیم.

بر این اساس ذخیره‌سازی زیرزمینی و روزمینی گاز و استفاده از آن در فصل سرد برای افزایش پایداری تأمین گاز ضروری و اجتناب‌ناپذیر است این در حالی است که اگر این رویه در راستای بهینه سازی مصرف گاز مدیریت نشود و سازوکار جدی برای آن پیش بینی نگردد تنها جایی که ضرر می بیند صنایع تولیدی که پیشران اقتصاد کشورند. 

 بنابراین به‌منظور جبران عدم‌النفع ناشی از محدودیت‌های تأمین گاز صنایع و نیروگاه‌ها در فصل سرد، باید از تجربه‌های دیگر کشورها در این زمینه بهره برد و آن را در کشور پیاده‌سازی کرد. به این معنا که اگر بتوان مازاد گاز موجود در فصول گرم سال مانند بهار، تابستان و آغاز پاییز را به روش‌های مختلف مانند تبدیل آن به ال‌ان‌جی، سی‌ان‌جی یا اس‌ان‌جی ذخیره کنیم و از این ذخیره گازی برای دو تا سه ماه که در زمستان با کمبود گاز روبه‌رو هستیم در صنایع، نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و … استفاده کنیم، صنایع و نیروگاه‌ها و دیگر مراکز حساس می‌توانند به تولید یا خدمات خود در فصل سرد سال ادامه دهند، به این ترتیب ضریب بهره‌وری کارخانه‌ها هم افزایش می‌یابد به امید اینکه توجه به تولید ملی که دستاورد آن پیشرفت همه جانبه اقتصاد کشور است در اولویت اول تصمیم گیرندگان و تصمیم سازان قرار گیرد و بیش از این با سرنوشت تولید بازی نشود.