پالایشگاه‌ های نفت را بهتر بشناسیم

در یک کشور نفت‌خیز مانند ایران، پالایشگاه‌ها نقش مهمی در صنعت و اقتصاد کشور دارند؛ اما عموم مردم، اطلاعات کمی درباره این مجموعه‌های بزرگ و مهم دارند. این عدم آگاهی در برخی از موارد باعث اشتباه گرفتن پالایشگاه و پتروشیمی، به جای یکدیگر می‌شود. در این مقاله، ابتدا به سوال “پالایشگاه چیست؟” جواب خواهیم داد و درباره تفاوت پالایشگاه و پتروشیمی صحبت می‌کنیم. سپس، انواع پالایشگاه‌ها و محصولات آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم و در آخر، پالایشگاه‌های فعال در ایران را معرفی می‌کنیم.

پالایشگاه‌ها؛ قلب تپنده صنایع نفتی

پالایشگاه چیست؟

به بیان ساده، پالایشگاه مجموعه‌ای است که در آن، نفت خام طی یک سری فرایندهای پیچیده عملیاتی و مهندسی، فرآوری شده و به فرآورده‌های نفتی با ارزش تبدیل می‌شود. تقطیر، کراکینگ، تبدیل، مخلوط کردن و تصفیه، از جمله فرایندهایی هستند که در تبدیل نفت خام به فرآورده‌های نفتی مختلف، به کار گرفته می‌شوند.

در پالایشگاه‌ها، محصولات متنوعی تولید می‌شود که عمده محصولات، سوخت و منابع انرژی هستند. گاز مایع، بنزین، نفتا(برشی بین بنزین و نفت سفید)، نفت سفید، گازوئیل(نفت و گاز)، نفت کوره(مازوت)، روغن‌های نفتی، واکس پارافین، آسفالت و قیر، کک نفتی و گوگرد، از جمله محصولات تولیدی در پالایشگاه‌ها هستند که در بسیاری از صنایع و حوزه‌های مختلف، به عنوان مواد اولیه و سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرند.

هر پالایشگاه، بر اساس نوع خوراک طراحی می‌شود و ابعاد و تعداد افراد شاغل در یک پالایشگاه، به عوامل مختلفی بستگی دارد. تمامی پالایشگاه‌ها از واحدهای انجام فرایند متعددی تشکیل می‌شوند؛ به طوری که در یک پالایشگاه نفت خام، حداقل ۱۵ واحد انجام فرایند فعال است. مهم‌ترین واحدهای انجام فرایند یک پالایشگاه عبارتند از:

نمک گیری از نفت خام

اکثر نفت‌های خام، حاوی نمک‌های مختلفی هستند که اگر این نمک‌ها از نفت جدا نشود، باعث جرم گرفتگی و خوردگی تاسیسات می‌شود. فرایند نمک گیری از نفت به کمک آب انجام می‌شود.

تقطیر

تقطیر را می‌توان مهم‌ترین مرحله پالایش نفت دانست. در طی فرایند تقطیر، برش‌های مختلف نفتی بر اساس تفاوت نقطه جوش هیدروکربن‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند. هر یک از این برش‌ها می‌توانند به محصولات مختلف نفتی تبدیل شوند. این فرایند، طی دو مرحله تقطیر اتمسفری و تقطیر خلاء صورت می‌گیرد و در نهایت، سه دسته برش از نفت خام جدا می‌شود:

• برش‌های تقطیری سبک: پرکاربردترین هیدروکربن‌های این دسته شامل بنزین، نفتا، نفت سفید، سوخت جت و پارافین می‌شود. نقطه جوش این ترکیبات بین ۷۰ تا ۲۰۰ درجه سانتی‌گراد است.
• برش‌های تقطیری متوسط: سوخت موتورهای دیزلی و نیروگاه‌ها، از جمله هیدروکربن‌های برش متوسط هستند که نقطه جوشی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ درجه سانتی‌گراد دارند.
• برش‌های تقطیری سنگین: فراورده‌های این برش، نقطه جوش بالای ۳۰۰ درجه سانتی‌گراد دارند و نفت کوره و قیر، از مهم‌ترین هیدروکربن‌های این دسته هستند.

برش‌های مختلف نفت خام در برج تقطیر و محصولات متنوع هر برش

تصفیه فرآورده‌های نفتی

نفت خام و برش‌های نفتی، علاوه بر هیدروکربن‌های مختلف، ترکیبات پیچیده و متنوع گوگردی، نیتروژنی، اکسیژنی و غیره دارند که این ترکیبات، باعث آلودگی زیست محیطی، ایجاد خوردگی در تاسیسات، ایجاد ناپایداری در فرآورده‌ها و مسموم کردن کاتالیزورهای واحدهای پالایشی می‌شوند. برای حذف ترکیبات اضافه، باید عملیات تصفیه بر روی فرآورده‌های نفتی انجام شود. این عملیات، به صورت تصفیه شیمیایی و تصفیه با هیدروژن انجام می‌گیرد.

واحد ریفورمینگ

یکی از واحدهای اساسی در هر پالایشگاه، انجام فرایند ریفورمینگ کاتالیزوری برای افزایش کیفیت بنزین است. در طی این فرایند به کمک واکنش‌های پیچیده، عدد اکتان بنزین افزایش می‌یابد.

سایر واحدهای مهم یک پالایشگاه، شامل موارد زیر می‌شود:

• کاهش گرانروی
• گوگرد زدایی از نفت گاز
• آیزوماکس(هیدروکرار)
• هیدروژن سازی
• تصفیه گاز با آمین
• بازیافت گوگرد
• تولید قیر

واحدهای انجام فرایند؛ بخش‌های تشکیل دهنده یک پالایشگاه نفت

تفاوت پالایشگاه و پتروشیمی

پالایشگاه و پتروشیمی دو مجموعه جدا از هم هستند که از نظر مواد اولیه، محصولات تولیدی، فرایندها و غیره، با هم تفاوت دارند. به طور کلی، می‌توان گفت که پتروشیمی، زیر مجموعه پالایشگاه به حساب می‌آید. در واحدهای پتروشیمی، از محصولات تولید شده در پالایشگاه‌ها به عنوان ماده اولیه استفاده می‌شود تا محصولات متنوعی از جمله محصولات شیمیایی پایه، پلیمرها، ترکیبات آروماتیک، کودها و سموم و همچنین، سوخت و مواد هیدروکربوری تولید شود.

البته باید به این نکته اشاره کرد که امروزه از پتروپالایشگاه‌ به عنوان نسل جدید پالایشگاه‌ها یاد می‌شود. پتروپالایشگاه از تجمیع پتروشیمی و پالایشگاه ایجاد می‌شود. توسعه پتروپالایشگاه‌ها می‌تواند تاثیر زیادی بر روی حاشیه سود این صنعت داشته باشد؛ زیرا در این روزها تقاضای جهانی فرآورده‌های نفتی بیشتر از تقاضای مواد خام است.

انواع پالایشگاه‌ها

پالایشگاه‌ها را می‌توان بر اساس پارامترهای مختلف تقسیم بندی کرد. اگر بخواهیم پالایشگاه‌های نفت را بر اساس محصولات تولیدی تقسیم بندی کنیم، به دسته بندی زیر می‌رسیم:

• پالایشگاه‌های سوخت: هدف این پالایشگاه‌ها، تولید سوخت‌های رایج مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید و غیره است. این پالایشگاه‌ها را می‌توان رایج‌ترین نوع پالایشگاه دانست.
• پالایشگاه‌های روغن ساز: این نوع پالایشگاه‌ها به دنبال تولید انواع روغن، روان‌کننده‌های سبک و سنگین، قیرها و غیره هستند. البته امکان اینکه یک پالایشگاه علاوه بر سوخت، این موارد را تولید کند نیز هست.
• پالایشگاه‌های پتروشیمیایی: پالایشگاه‌هایی هستند که علاوه بر سوخت، مواد اولیه واحدهای پتروشیمی از قبیل آروماتیک‌ها، اتیلن، بوتادین و غیره را تولید می‌کنند.

توجه داشته باشید که در این مقاله، درباره پالایشگاه‌های نفت صحبت شد؛ ولی باید بدانیم که پالایشگاه‌های گاز با پالایشگاه‌های نفت متفاوت هستند و از نظر مواد اولیه، واحدهای فرایندی و محصولات نهایی، کاملا با هم فرق دارند.

بنزین؛ از مهم‌ترین محصولات تولید شده در پالایشگاه‌ها

پالایشگاه‌های ایران

طبق آخرین اطلاعات از وزارت نفت، در ایران ۱۰ پالایشگاه نفت فعال هستند که این پالایشگاه‌ها عبارتند از:

• پالایشگاه آبادان: قدیمی‌ترین پالایشگاه ایران است که ظرفیت تولید ۴۰۰ هزار بشکه در روز را دارد.
• پالایشگاه نفت اصفهان: بیش از ۴۰ است که فعالیت می‌کند و ظرفیت روزانه آن، ۳۷۵ هزار بشکه است.
• پالایشگاه نفت بندرعباس: در نزدیکی شهر بندرعباس تاسیس شد و روزانه ۳۵۰ هزار بشکه ظرفیت تولید دارد.
• پالایشگاه نفت اراک(امام خمینی شازند): سال ۱۳۷۲ تاسیس شده است و ظرفیت تولید ۲۵۰ هزار بشکه در روز را دارد.
• پالایشگاه نفت تهران(شهید تندگویان): دارای دو پالایشگاه شمالی و جنوبی است و ظرفیت تولید روزانه آن به ۲۳۵ هزار بشکه می‌رسد.
• پالایشگاه نفت تبریز: ظرفیت این پالایشگاه در سال‌های اخیر، به ۱۱۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
• پالایشگاه نفت شیراز: این پالایشگاه ۶۰ هزار بشکه در روز ظرفیت دارد.
• پالایشگاه نفت لاوان: پالایشگاه نفت لاوان، ظرفیت تولید ۵۵ هزار بشکه‌ در روز دارد.
• پالایشگاه نفت کرمانشاه: این پالایشگاه با ظرفیت روزانه ۲ هزار بشکه در سال ۱۳۰۱ شروع به کار کرد و امروزه، به ظرفیت تولید ۳۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
• پالایشگاه نفت جی: این پالایشگاه به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده قیر در خاورمیانه شناخته می‌شود و دو سایت ذخیره‌سازی و تولید در اصفهان و بندرعباس دارد.

پالایشگاه نفت آبادان؛ بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت ایران

به طور کلی می‌توان گفت که پالایشگاه‌های نفت ایران با ظرفیت تولید بیش از یک میلیون و هشتصد و پنجاه هزار بشکه در روز، تاثیر بسیار زیادی در تامین مواد اولیه و سوخت سایر صنایع به ویژه پتروشیمی‌ها دارند. با بهینه سازی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای، می‌توان تولید محصولات استاندارد و بهره‌وری این پالایشگاه‌ها را افزایش داد.