رقابت ایران و افغانستان برای ترانزیت گاز ترکمن‌ها/ افزایش تردیدها نسبت به پروژه گازی «تاپی»

به گزارش اختصاصی انرژی پرس؛ ترکمنستان ساخت بخش مهمی از خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (تاپی) را از سر گرفته است، پروژه‌ای بزرگ که به دلیل بی‌ثباتی منطقه متوقف شده بود. در ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۴ طی مراسمی با حضور رهبران ترکمنستان و افغانستان، این پروژه سرانجام دوباره شتاب گرفت. خط لوله تاپی، به عنوان یکی از جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های زیربنایی آسیای مرکزی، نخستین بار در اوایل دهه ۲۰۰۰ طراحی شد. هدف اصلی آن انتقال ذخایر عظیم گاز ترکمنستان از طریق افغانستان به پاکستان و سپس هند است. انتظار می‌رود این خط لوله به طور قابل توجهی اقتصاد این کشورها را تقویت کند و به عنوان نماد بالقوه ثبات در منطقه باشد. با این حال، نگرانی‌های امنیتی، به ویژه در افغانستان، از دیرباز بزرگترین مانع بوده است.

برای ترکمنستان، تاپی یک پیوند حیاتی به بازار انرژی آسیای جنوبی است. میدان گازی «گالکینیش» این کشور، دومین میدان گازی بزرگ جهان، دارای پتانسیل عظیمی است. عرضه گاز به بازارهای بزرگ مانند پاکستان و هند می‌تواند اقتصاد ترکمنستان را به شدت تقویت کند.

این پروژه توسط کنسرسیوم TAPI Pipeline Co. Ltd مدیریت می‌شود که شامل شرکت‌هایی از ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند است. شرکت دولتی ترکمنستان «]ترکمن گاز» ۸۵ درصد سهام را در اختیار دارد و بقیه سهام به طور مساوی بین افغانستان، پاکستان و هند تقسیم شده است.

حضور پاکستان و هند نه تنها فرصت بزرگی برای بهبود امنیت انرژی در این کشورها است، بلکه فرصتی بی‌نظیری برای همکاری بین این دو کشور به دلیل تنش‌های طولانی مدت آن‌ها است. براساس این توافق، پاکستان و هند قرار است هر سال ۱۴ میلیارد متر مکعب گاز دریافت کنند، همچنین افغانستان ۵ میلیارد متر مکعب گاز دریافت خواهد کرد.

این پروژه با تأخیرهای مکرر مواجه شده که عمدتاً به دلیل وضعیت چالش برانگیز امنیتی در افغانستان است. از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، موانع جدیدی ظاهر شده است. اگرچه دولت جدید متعهد شده که محیط ساخت و ساز ایمن را تضمین کند، نگرانی‌ها در مورد ثبات بلندمدت همچنان وجود دارد. در اکتبر ۲۰۲۳، مقامات افغان با خرید زمین در امتداد مسیر خط لوله، حرکت قابل توجهی انجام دادند که نخستین پیشرفت واقعی در شروع مجدد ساخت و ساز در افغانستان بود.

با این حال، افغانستان همچنان شکننده‌ترین بخش معادله تاپی است. موقعیت استراتژیک آن برای موفقیت پروژه ضروری است، اما بزرگترین خطرات را نیز به همراه دارد. تهدیدهای مداوم از سوی گروه‌های افراطی، بی‌ثباتی اقتصادی وعدم اطمینان سیاسی همچنان آینده پروژه را زیر سوال می‌برد.

طرح تاپی می‌تواند موقعیت ترکمنستان را به عنوان یک صادرکننده کلیدی گاز تقویت کند و در عین حال نیازهای انرژی پاکستان و هند را با تامین گاز مقرون به صرفه آن‌ها تامین کند. ترکمنستان قبلاً بخشی از خط لوله خود را تکمیل کرده و پروژه‌های زیربنایی جدید در امتداد مرز افغانستان امیدواری برای ادغام سریع‌تر در اقتصاد منطقه است.

علیرغم روابط پیچیده سیاسی بین پاکستان و هند، دو کشور علاقه زیادی به موفقیت تاپی دارند. این یکی از معدود مواردی است که همکاری اقتصادی می‌تواند به طور بالقوه بر تنش‌های سیاسی غلبه و راه را برای همکاری منطقه‌ای هموار کند. این خط لوله برای افغانستان می‌تواند نه تنها به معنای دسترسی به گاز، بلکه یک منبع درآمد پایدار از طریق هزینه‌های ترانزیت باشد که برای بازسازی اقتصاد این کشور بسیار مهم است.

روسیه نیز به این پروژه علاقه نشان داده است. در ژانویه ۲۰۲۳، مسکو آمادگی خود را برای پیوستن به تاپی اعلام و آن را مکملی برای ابتکارات انرژی خود، مانند تامین گاز از طریق آسیای مرکزی و «پاکستان استریم» تلقی کرد. این امر می‌تواند پویایی انرژی منطقه را تغییر دهد و روسیه نقش فعال فزاینده‌ای ایفا کند، در عین حال منافع ژئوپلیتیکی خود را پیش ببرد.

بنابراین، پروژه تاپی چیزی بیش از یک خط لوله است. این پروژه نمادی از همکاری منطقه‌ای است که سالپ‌ها درگیری و تحولات سیاسی را تحمل کرده است. در حالی که اجرای آن به دلیل چالش‌های امنیتی و جاه‌طلبی‌های سیاسی قدرت‌های جهانی هنوز نامشخص است، از سرگیری ساخت و ساز در بخش سرحد آباد – هرات یک گام مهم رو به جلو است. این امر می‌تواند نقطه عطفی در تغییر شکل چشم‌انداز انرژی آسیای مرکزی و جنوبی باشد.

افزایش تردیدها

با وجود مزایای این پروژه برای کشورهای شرکت کننده، اما هنوز ابهامات امنیتی حل نشده بسیاری در این مورد وجود دارد که موفقیت آن را زیر سوال می‌برد. برای نمونه، موفقیت تاپی به توانایی پروژه‌ها برای عبور از افغانستان به عنوان نقطه ترانزیت اصلی خط لوله بستگی دارد. طالبان بارها از خط لوله تاپی حمایت کرده و اطمینان داده‌اند که از این پروژه استقبال خواهند کرد. با این حال، این سوال باقی می‌ماند که آیا امنیت پروژه و روابط ژئوپلیتیکی در آسیای مرکزی تحت تاثیر موضع اتخاذ شده توسط طالبان قرار خواهد گرفت؟ هرچند خط لوله تاپی به عنوان یک فرصت استراتژیک تلقی می‌شود زیرا به عنوان پلی بین همکاری‌های انرژی آسیای مرکزی و جنوبی عمل می‌کند، اما بسیاری از کشورها منتظرند ببینند که آیا طالبان به وعده خود مبنی بر حمایت از پروژه‌های اقتصادی در کشور پایبند خواهند بود یا خیر. در این راستا، بزرگترین مشکل این پروژه عبور این خط لوله از خاک افغانستان به ویژه شهر قندهار عنوان می‌شود که به عنوان سنگر طالبان شناخته می‌شود.

با این حال، اگرچه تاپی وعده‌های زیادی را می‌دهد و با وجود پیشرفت‌های اخیر، این روند ممکن است در آینده به دلیل بی‌ثباتی سیاسی منطقه‌ای و ناتوانی در جمع آوری بودجه کند شود. براساس برآوردها، این پروژه حدود ۴۰ میلیارد دلار هزینه داشته باشد و سرمایه گذاران تاکنون مشتاق سرمایه‌گذاری در دولت طالبان یا پروژه‌ای که نیازمند دیپلماسی بین هند و پاکستان است، نبوده‌اند. افغانستان احتمالاً برای تأمین مالی ساخت خط لوله دچار مشکل خواهد شد، زیرا سرمایه گذاران خارجی در ارائه بودجه به کشوری که به طور مداوم بسته‌های کمکی بزرگ از خارجی‌ها دریافت می‌کند، مردد هستند. علاوه بر این، هند بارها نسبت به هزینه‌های ترانزیت که پاکستان دریافت می‌کند و توانایی پاکستان برای کاهش جریان در زمان تنش‌های شدید ابراز نگرانی کرده است. در واقع تنش‌های یا دشمنی پاکستان و هند یا یکدیگر و نیز اختلافات جدی بین افغانستان و پاکستان از دیگر موانع این پروژه است.

چرا گزینه ایران بهتر است؟

در این میان، به نظر می‌رسد که پروژه صلح که گاز جنوب ایران را به پاکستان می‌رساند و حتی در قرارداد اولیه انتقال گاز به هند و بنگلادش نیز در نظر گرفته شده بود، از مزایای بسیاری برای پاکستان و حتی هند برخوردار باشد. باید توجه داشت که بخش خط لوله در ایران تکمیل شده و الان منتظر تکمیل آن در بخش پاکستان است که این کشور به دلیل هراس از تحریم‌های ایالات متحده از این کاز سرباز می‌زند. البته اگر اسلام‌اباد اقدام به این تکمیل آن نکند، براساس توافق دو کشور باید ۱۸ میلیارد دلار به ایران پرداخت کند که در شرایط کنونی خارج از توان آن است. بنابراین این شرایط پاکستان را در دوراهی سختی قرار داده که میتواند در تصمیم آن در مورد ادامه تاپی تاثیرگذار باشد.

همچنین، ایران و ترکمنستان اخیر قرارداد گاز منعقد کرده‌اند که براساس آن ایران میتواند از طریق خطوط لوله آماده و امن خود گاز ترکمنستان را به کشورها همسایه ترانزیت کند. قرارداد اخیر ترکمنستان و عراق برای انتقال گاز از طریق ایران در همین راستاست. بنابراین افغانستان، پاکستان و هند می‌توانند از موقعیت جغرافیایی ایران استفاده و نیازهای خود را تامین کنند. در واقع، مشارکت ایران در پروژه تاپی بیش از حذف آن است و می‌تواند مزایای بیشتری برای کشورهای درگیر داشته باشد.

اما این امر نیز با مانع جدی یعنی مخالف ایالات متحده وعدم استقلال رویکردی در سیاست خارجی کشورهای شرکت کننده مواجه است. ایالات متحده سعی کرده با دستاویز قراردادن اختلافات سیاسی خود با ایران، آن را از پروژه‌های زیرساختی منطقه حذف کند که البته این این امر هزینه‌های گزافی نیز برای سایر کشورها داشته است. باید توجه داشت که این موضوع تهدید جدی برای منافع ملی ایران محسوب می‌شود.