بررسی نخستین امتیازنامه رسمی نفت ایران به یک کشور خارجی +فیلم

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، از ۱۲۳ سال پیش که نخستین قرارداد نفتی ایران با کشوری خارجی بسته شد، تا به امروز سرزمین ایران نتوانسته انطور که باید از این موهبت عظیم بهره ببرد. شناخت بهتر و فهم عمیق‌تر از امتیاز دارسی، مستلزم تحقیق و واکاوی زمینه‌ها و بسترهایی است که منجر به اعطای این امتیاز از سوی مظفرالدین شاه به ویلیام دارسی انگلیسی گردید؛ شخصی که نه تنها برای امضای قرارداد در ایران حضور نیافت، بلکه هرگز به ایران سفر نکرد. در سال ۱۲۸۰ بود که قرارداد دارسی یا امتیازنامه نفت میان ویلیام ناکس دارسی و دولت ایران امضا شد. 

براساس این قرارداد، امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای شهرهای شمالی برای مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار شد. امتیازنامهٔ دارسی، منعقدشده در ۱۹۰۱ برابر با ۱۲۸۰ خورشیدی برای مدت شصت سال، امتیازی بود که به موجب آن ویلیام ناکس دارسی حق انحصاری برای جستجو و بهره‌برداری از نفت، گاز طبیعی، آسفالت و اوزوکریت را در سه چهارم مساحت کشور، مناطقی به وسعت ۱٬۲۴۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع دریافت کرد.

مظفرالدین شاه در برابر این حق انحصاری مبلغ بیست هزار پوند پول نقد (برای سفر به اروپا)، بیست هزار پوند سهام شرکت و ۱۶ درصد از سود سالیانه را دریافت می‌کرد. این قرارداد در کاخ صاحبقرانیه با حضور مظفرالدین‌شاه، به امضا رسید. اما دو دهه بعد و در زمان حکومت رضاشاه، او که همواره از سهم کم ایران از نفت خود ناراضی بود بارها تیمورتاش را برای مذاکره به انگلستان فرستاد.

در ۱۹۱۱، بریتانیا ناوگان خود را از زغال‌سنگ به نفت‌سوز تبدیل کرد و در ۱۹۱۴، دولت بریتانیا ۵۱ درصد از سهام شرکت را خرید و با این کار عملاً شرکت را به شرکت ملی نفت انگلیس تبدیل کرد. هر ساله مقادیر زیادی نفت را به قیمت خیلی نازل در اختیار ناوگان بریتانیا قرار می‌دادند. از طرفی شرکت نفت ایران و انگلیس در بریتانیا ثبت شده بود و سود مربوط پس از اخذ مالیات توسط دولت بریتانیا به ایران پرداخت می‌شد و معلوم شده بود که سهم پرداختی به ایران از مالیات پرداختی به دولت بریتانیا کمتر است اما نه تنها این مذاکرات جواب نداد بلکه سهم ایران از نفت خودش به کمترین میزان، یعنی معادل ۳۳۶ هزار لیره در سال رسید. رضاشاه که از مذاکرات قبلی نتیجه‌ای ندیده بود، قرارداد را سوزانده و آن را یک‌طرفه لغو کرد. دولت انگلستان با ارسال نامه‌ای به این موضوع شکایت و تهدید کرد که به دیوان لاهه شکایت خواهد برد؛ اما ایران با توجه به اینکه موضوع را خارج از دستور این دیوان می‌دانست به این تهدید توجهی نکرد.

در نهایت موضوع به جامعهٔ ملل کشیده شد و در آنجا وزیر خارجهٔ چکسلواکی مأمور حل و فصل مناقشه شد و با پیشنهاد او دو کشور به گفتگو نشستند و قرارداد جدیدی را تنظیم کردند. مذاکرات در سال ۱۳۱۲ آغاز شد و به قرارداد ۱۹۳۳ انجامید.

نگاهی به مهم‌ترین بندهای امتیازنامه دارسی

مربوط به ایجاد شرکت و در اختیار قرار دادن سود شانزده درصدی واصله از شرکت به دولت ایران است. «بین صاحب امتیاز از یک طرف و شرکتی که تشکیل کند از طرف دیگر قرار داده خواهد شد که یک ماه بعد از تاریخ تأسیس رسمی‌شرکت اول صاحب امتیاز مکلف است مبلغ بیست هزار لیره انگلیسی نقداً و بیست هزار لیره دیگر سهام پرداخته شده به دولت علیه بدهد. علاوه بر آن، شرکت و تمام شرکتهایی که تأسیس خواهند شد مکلف خواهند بود که از منافع خالص سالیانه خود صدی شانزده به دولت علیه سال به سال کارسازی نمایند.»