تشدید تحریم‌ها بیخ گوش پتروشیمی ایران/ جایگاه ایران در میان ۱۰ مجتمع برتر پتروشیمی خاورمیانه

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، بخش پتروشیمی ایران همواره در دوره تحریم یکی از منابع مهم صادرات و تامین ارز کشور بوده است. بطوریکه در ایران پس از عربستان سعودی دومین تولیدکننده پتروشیمی در خاورمیانه است، زیرا ۲۵ درصد از ظرفیت تولید منطقه خاورمیانه و ۲.۵ درصد از ظرفیت تولید جهانی را در اختیار دارد.

کشورهای عربستان، ایران و قطر سال‌هاست با بهره مندی از پتانسیل عظیم صنعت نفت و گاز، برای کسب ۱۰ مجتمع برتر پتروشیمی خاورمیانه با یکدیگر رقابت می‌کنند. از نظر ظرفیت کل تولید، عربستان در صدر فهرست بزرگترین کشورهای خاورمیانه قرار دارد و پس از آن ایران  و قطر در رتبه دوم و سوم قرار دارد.  براساس گزارش ها ۱۳۱ مجتمع پتروشیمی در منطقه وجود داشته که از میان ۱۰ مجتمع بزرگ آن، عربستان با ۷ مورد بیشترین تعداد را در فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه از نظر ظرفیت تولید داشته و پس از آن امارات، قطر و ایران هر کدام یک واحد را دارند. این ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه از نظر ظرفیت تولید به شرح زیر است:

۱- شرکت پتروکمیا (مجتمع جبیل)

مجتمع کارخانه پتروکمیا در شهر صنعتی جبیل در عربستان سعودی -شرکت ۱۰۰ تابعه شرکت صنایع پایه عربستان (SABIC) – در صدر فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی در خاورمیانه قرار دارد. شهر جبیل که در سال ۱۹۷۵ تأسیس شد، بزرگترین شهر صنعتی جهان بوده و در منطقه شرقی عربستان و در منطقه ای به وسعت ۱۰ هزار کیلومتر در نزدیکی ساحل خلیج فارس واقع شده است. عملیات تجاری مجتمع پتروکیمیا در سال ۱۹۸۴ آغاز شد و ظرفیت تولید آن تا پایان سال ۲۰۲۲ به ۱۱.۷۲ میلیون تن در سال رسید.

۲- شرکت بروج (مجتمع الرویس)

مجتمع صنعتی «بروج» شرکت پلیمرهای ابوظبی در مجاورت مجتمع بزرگ صنعتی رویس در ۲۴۰ کیلومتری غرب امارت ابوظبی واقع شده است. مجتمع بروج در سال ۲۰۰۱ فعالیت تجاری خود را آغاز و ظرفیت تولید آن تا پایان سال ۲۰۲۲ به ۹.۸۷ میلیون تن در سال رسید و در رتبه دوم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه قرار گرفت. مجتمع بروج تحت مدیریت شرکت ملی نفت ابوظبی، ADNOC و بروج است که از ۴ ژوئن ۲۰۲۲ در بورس اوراق بهادار ابوظبی پذیرفته شده و محصولات اصلی این مجتمع شامل اتیلن، پلی اتیلن، پلی پروپیلن و پروپیلن است.

۳- شرکت کودهای شیمیایی قطر

مجتمع صنعتی شرکت کود شیمیایی قطر (QAFCO) در شهر صنعتی مسیعید شهر الوکره در ۴۵ کیلومتری جنوب دوحه واقع شده است. این مجتمع در سال ۱۳۵۲ فعالیت تجاری خود را آغاز کرد و با ظرفیت تولید سالانه ۹.۲۷ میلیون تن و تحت مدیریت شرکت کودهای شیمیایی قطر که ۱۰۰ درصد متعلق به گروه صنایع قطر است، اداره می‌شود. کود شیمیایی قطر در سال ۱۹۶۹ از طریق یک پروژه مشترک بین قطر و گروهی از شرکای خارجی تأسیس شد و اولین پروژه در بخش پتروشیمی قطر است. محصولات اصلی این مجتمع شامل اوره، آمونیاک و مشتقات آنها است و این مجتمع در رتبه سوم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه در سال ۲۰۲۲ قرار دارد.

۴- شرکت پتروشیمی الشرقیه

مجتمع کارخانه پتروشیمی شرق در شهر صنعتی جبیل بزرگ در پادشاهی عربستان سعودی واقع شده است و طبق داده‌های سابیک، ۵۰ درصد آن برای صنایع پایه عربستان (سابیک) است. مجتمع پتروشیمی شرق در سال ۱۳۶۴ فعالیت تجاری خود را آغاز کرد و ظرفیت تولید آن در سال ۲۰۲۲ به حدود ۸.۷۹ میلیون تن در سال رسید. محصولات اصلی این مجتمع عبارتند از: اتیلن، اتیلن گلیکول، پلی اتیلن و غیره.

۵- شرکت پالایش و پتروشیمی رابغ

مجموعه شرکت پالایش و پتروشیمی رابغ در شهر صنعتی رابغ در منطقه مکه مکرمه  عربستان سعودی واقع شده است.شرکت پالایش و پتروشیمی رابغ موسوم به «پترو رابیغ» در سال ۲۰۰۵ در چارچوب مشارکت آرامکوی عربستان سعودی و شرکت شیمیایی سومیتومو ژاپن با سهم ۳۷.۵ درصدی برای هر یک از آنها و عرضه ۲۵ درصد سهام این شرکت در بازار سرمایه عربستان در سال ۲۰۰۸، تأسیس شد. مجتمع پالایشگاهی و پتروشیمی رابغ فعالیت تجاری خود را در سال ۲۰۰۸ آغاز کرد و ظرفیت تولید آن به ۸.۷۶ میلیون تن در سال رسیده و در رتبه پنجم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه قرار دارد. مهمترین محصولات اصلی این مجتمع عبارتند از: اتیلن، زایلن، پروپیلن، پلی اتیلن، پلی پروپیلن و سایر محصولات نزدیک به خواص شیمیایی.

۶- شرکت شیمیایی صدرا

مجتمع کارخانه صدرا شیمی در شهر صنعتی جبیل واقع شده است که پروژه مشترک آرامکو و شرکت آمریکایی داو کیمیکال می‌باشد. شرکت شیمیایی صدرا که در اکتبر ۲۰۱۱ تاسیس شد، شامل بزرگترین مجتمع شیمیایی یکپارچه جهان بوده که متشکل از ۲۶ کارخانه با سرمایه گذاری ۲۰ میلیارد دلاری است. مجتمع صدرا در سال ۲۰۱۵ فعالیت تجاری خود را آغاز و ظرفیت تولید آن تا پایان سال ۲۰۲۲ به ۶.۸۷ میلیون تن در سال رسید و از نظر ظرفیت در رتبه ششم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه قرار می‌گیرد. عمده محصولات این مجتمع؛ اتیلن، زایلین، پلی اتیلن، کلر، پروپیلن و نیتروبنزن است.

۷- پتروشیمی کیان عربستان

مجتمع کارخانه‌ای شرکت پتروشیمی کیان عربستان در سال ۲۰۰۶ در شهر صنعتی جبیل عربستان تاسیس شد. این شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار و وابسته به سابیک می‌باشد. مجتمع کیان عربستان در سال ۲۰۱۱ فعالیت تجاری خود را آغاز کرد و شرکت بوتانول عربستان (ساپوکو) به طور مشترک با شرکت پتروشیمی کیان عربستان آن را اداره می‌کند. ظرفیت تولید این مجتمع طی یک سال گذشته به ۶.۸۱ میلیون تن سالانه رسید و در رتبه هفتم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه از نظر ظرفیت قرار گرفت. محصولات اصلی این مجموعه عبارتند از: اتیلن، اتیلن گلیکول، اتیلن اکسید، پلی اتیلن، پروپیلن و ….

۸- شرکت مواد مغذی کشاورزی سابیک

مجتمع کارخانه‌ای شرکت SABIC Agricultural Nutrients واقع در شهر صنعتی جبیل، شرکتی است که در بورس اوراق بهادار عربستان سعودی پذیرفته شده و ۵۰.۱ درصد آن متعلق به سابیک است. همچنین بخش خصوصی و شهروندان مالک مابقی سهام آن هستند. مجتمع سابیک در سال ۱۹۹۳ فعالیت تجاری خود را آغاز و ظرفیت تولید آن در سال ۲۰۲۲ به ۵.۶۴ میلیون تن در سال رسید و در رتبه هشتم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه قرار گرفت. عمده محصولات تولیدی در این مجتمع عبارتند از: اوره، آمونیاک و مشتقات آنها که از نظر خواص شیمیایی نزدیک به هم هستند.

۹- پتروشیمی پردیس

شرکت پتروشیمی پردیس در مجتمع صنعتی عسلویه در شهر بوشهر واقع شده و فعالیت تجاری خود را از سال ۲۰۰۷ آغاز کرد. ظرفیت تولید این مجتمع که عمدتاً اوره و آمونیاک تولید می‌کند به ۵.۲۶ میلیون تن در سال رسیده و آن را در رتبه نهم فهرست ۱۰ مجتمع بزرگ پتروشیمی خاورمیانه قرار داد. شرکت‌های پتروشیمی ایران از سال ۲۰۱۸ و با خروج دونالد ترامپ از توافق برجام، با یک سری تحریم‌های جدید آمریکا مواجه شده‌اند که فعالیت آنها در خارج از کشور و همه افراد مرتبط با آنها را، هدف قرار می‌دهد. در فوریه ۲۰۲۳، وزارت خزانه داری آمریکا نام ۶ شرکت پتروشیمی داخلی ایران و ۳ شرکت سنگاپوری و مالزیایی را به اتهام فروش محصولات پتروشیمی ایران در خارج از کشور به نمایندگی از شرکت پتروشیمی تریلیانس در لیست سیاه قرار داد.

۱۰- شرکت متانول عربستان

مجتمع متانول عربستان سعودی «الرازی» در شهر صنعتی جبیل عربستان سعودی واقع شده و یک پروژه مشترک بین سابیک و شرکت متانول یونایتد عربستان است. سابیک پس از مذاکرات موفقیت آمیز برای خرید ۲۵ درصد از سهام شرکت ژاپنی، در دسامبر ۲۰۱۸، سهام خود را در الرازی به ۷۵ درصد افزایش داد. مجتمع الرازی در سال ۱۹۸۳ فعالیت تجاری خود را آغاز کرد و ظرفیت تولید آن سالانه به ۴.۸۵ میلیون تن می‌رسد که متانول مهمترین محصول آن است. این مجتمع از نظر ظرفیت تا سال ۲۰۲۲ در رتبه دهم فهرست بزرگترین مجتمع‌های پتروشیمی خاورمیانه قرار دارد.

 فشار تحریم‌ها و بازگشت احتمالی ترامپ

همانطور که مشاهده شد عربستان توانسته در بخش پتروشیمی از سایر کشورهای منطقه پیشی بگیرد. اما در این میان، صنعت پتروشیمی ایران در راستای آرزوهای کشور برای توسعه این بخش پیشرو، افزایش رقابت جهانی و گشودن بازارهای جدید اخیراً به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است. بر اساس اظهارات مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ظرفیت تولید سالانه پتروشیمی در ایران به ۹۲ میلیون تن رسید که نشان دهنده موفقیت بزرگی است، چرا که این رشد علیرغم تحریم‌های سختگیرانه غرب صورت گرفته است.

ایران با بیان اینکه ذخایر عظیم نفت و گاز و تولید پایدار هیدروکربن تضمینی مطمئن برای سرمایه‌گذاران در بازار ایجاد کرده است. بطوریکه سهم بخش خصوصی در تولید محصولات پتروشیمی حدود ۱۵ درصد و در سرمایه‌گذاری آن حدود ۲۲ درصد است. در حال حاضر، بیش از ۵۵۰ نوع مشتق مختلف در بخش پتروشیمی و پلیمر در حال تولید است و تهران قصد دارد تا سال ۲۰۲۵ سرمایه گذاری‌های کلانی به ارزش ۹۳ میلیارد دلار در بخش پتروشیمی ایران وارد کند که این رقم در سال ۲۰۲۱ حدود ۸۳ میلیارد دلار بود.

شایان ذکر است که بخش پتروشیمی تحت فشار تحریم‌های آمریکا قرار دارد که جدیدترین آن تحریم ۶ شرکت پتروشیمی مستقر در ایران در بهمن ماه سال گذشته بود. هدف از این تحریم‌ها محدود کردن فروش نفت ایران به خارج در قالب محصولات پتروشیمی و نفتی به بازارهای جهانی است. همچنین، وزارت خزانه داری آمریکا تحریم‌های جدیدی را علیه شرکت‌های چینی و اماراتی به دلیل فروش پتروشیمی‌های ایران اعمال کرده است. به باور کارشناسان، به نظر می‌رسد این اقدام با هدف افزایش فشار بر تهران برای احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران انجام می‌شود.

اکنون نیز این پرسش مطرح می‌شود که در صورت بازگشت احتمالی ترامپ، آیا این بخش می تواند از پیامدهای منفی آن در امان بماند یا مانند گذشته باوجود تحریم‌ها به مسیر خود ادامه دهد. البته باید توجه داشت که برای رقابت با کشورهای همسایه مانند عربستان، نیاز به سرمایه گذاری کلانی است که بدون حضور بخش خارجی احتمالا با چالش مواجه شود.