دلایل عقب‌ماندگی ایران در توسعه پتروپالایشی‌ها

به گزارش «انرژی پرس» بررسی مسیر توسعه صنعت پتروپالایشگاه‌ها در ایران نشان می‌دهد که اگرچه اولین پتروشیمی‌های کشور مانند آبادان و شازند در مجاورت پالایشگاه‌ها احداث شدند، اما این الگوی ادغام در دهه‌های بعد تداوم نیافت. مهدی محسنی، کارشناس حوزه انرژی، در گفت‌وگو با ما از مجموعه‌ای از دلایل تاریخی، فنی، اقتصادی و سیاستی سخن می‌گوید که باعث شده کشور از قافله توسعه پالایشگاه ها و حرکت به سمت پتروپالایشگاه‌ها عقب بماند.

از تفکر سوخت‌محور تا توقف در مسیر ادغام

محسنی در ابتدای گفت‌وگو با اشاره به ریشه تاریخی این عقب‌ماندگی می‌گوید که نگاه سنتی حاکم بر وزارت نفت، یکی از عوامل کلیدی در توقف روند ادغام پتروپالایشگاه‌ها است. به گفته او، در دهه‌های گذشته، سیاست‌گذاران نفتی پالایشگاه‌ها را صرفاً تولیدکننده سوخت می‌دانستند و هیچ وظیفه‌ای برای آن‌ها در حوزه تولید محصولات پتروشیمی و توسعه زنجیره ارزش قائل نبودند. البته دلیل اصلی این تفکر، ناترازی و کمبود تولید فراورده­های نفتی از جمله بنزین در داخل کشور بوده که خود ریشه در مشکلاتی همچون خودروسازی داخلی و نظام قیمت‌گذاری نادرست فراورده­های نفتی دارد.
او توضیح می‌دهد: «این تفکر باعث شد حتی در طرح‌های توسعه پالایشگاه‌ها، مانند احداث واحدهای RFCC پالایشگاه‌­های اراک و اصفهان، تمرکز اصلی بر افزایش تولید بنزین در کنار کاهش نفت کوره باشد، نه تولید فرآورده‌های پتروشیمی با ارزش افزوده بالا همچون پروپیلن.

به این ترتیب، هرچند نخستین پتروشیمی‌های ایران مانند شازند در مجاورت پالایشگاه‌ها احداث شدند، این الگو در ادامه مسیر توسعه صنعت نفت تداوم نیافت و پروژه‌های بعدی از این یکپارچگی فاصله گرفتند.

 تحریم‌ها؛ گره کور تأمین مالی و فناوری

محسنی تحریم‌های بین‌المللی را مهم‌ترین عامل بازدارنده در توسعه پتروپالایشگاه‌ها می‌داند. او با اشاره به تجربه پالایشگاه ستاره خلیج فارس یادآور می‌شود که این پروژه تا زمان لغو بخشی از تحریم‌ها و ورود تجهیزات کلیدی از شرکت زیمنس آلمان، عملاً امکان راه‌اندازی نداشت.

به گفته این کارشناس، تحریم‌ها دو مانع عمده بر سر راه ایران ایجاد کردند: نخست، مسدود شدن مسیرهای تأمین مالی خارجی برای پروژه‌های عظیم و سرمایه‌بر، و دوم، دشواری در واردات تجهیزات های‌تک مانند پمپ‌ها، کمپرسورها و راکتورها که در انحصار چند شرکت بزرگ جهانی هستند.

او توضیح می‌دهد: «برای نمونه، فقط احداث یک واحد RFCC با ظرفیت ۹۰ هزار بشکه به همراه احداث واحد پایین دستی گوگرد زدایی از نفت کوره (RHU یا RCD)، حدود ۱.۵ میلیارد یورو هزینه دارد. در چنین شرایطی که تأمین مالی خارجی ممکن نیست، عملاً اجرای پروژه‌ها یا متوقف می‌شود یا با تأخیرهای طولانی مواجه می‌شود.

از چالش اقتصادی و بی‌ثباتی سیاستی تا قانونی ناکام ماند

به عقیده محسنی، علاوه بر تحریم، موانع اقتصادی داخلی نیز نقش مهمی در عقب‌ماندگی ایران دارند. احداث یک مجتمع پالایش و پتروشیمی با ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز و ضریب پیچیدگی بالا، به حداقل ۱۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد؛ عددی که در شرایط فعلی و تنگنای اقتصادی کشور، تامین آن از توان نظام بانکی و بازار سرمایه کشور خارج است.

او درباره قانون «حمایت از توسعه پتروپالایشگاه‌ها با استفاده از سرمایه مردمی» نیز دیدگاه انتقادی دارد و آن را طرحی غیرعملی می‌خواند: «حتی اگر مردم هم مشارکت کنند، حجم سرمایه لازم برای این پروژه‌ها بسیار فراتر از توان اقتصادی داخلی است.»

به باور او، مشکل فقط کمبود سرمایه نیست؛ بلکه بی‌ثباتی در تصمیم‌گیری‌ها و تغییرات مکرر قوانین نیز فضای نااطمینانی شدیدی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کرده است. در سال های گذشته چندین بار نرخ خوراک دریافتی و فراورده­های تولیدی شرکت­های پالایش نفت خام در فواصل زمانی کوتاه مدت تغییر کرده که بر جریانات نقدی پالایشگاه­ها تاثیر گذار بوده است. محسنی می‌گوید: «سرمایه‌گذار عاقل اقتصادی در صنعتی که هر سه سال قوانین و فرمول‌های قیمت‌گذاری فراورده آن تغییر کند سرمایه گذاری بلند مدت نمی‌کند. در چنین فضایی پر از ابهام و ریسک، هیچ پروژه‌ای نمی‌تواند بر پایه برنامه‌ریزی بلندمدت پیش برود.»

مکان‌یابی نادرست و دسترسی نداشتن به آب بلای جان پالایشگاه‌ها

محسنی یکی دیگر از موانع مهم توسعه پتروپالایشگاه‌ها را مکان‌یابی نامناسب واحدهای صنعتی موجود می‌داند. او معتقد است بر اساس یک اصل کلی، احداث پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها در داخل مرزهای سرزمینی و دور از منابع آبی، تصمیمی اشتباه بوده است: «این واحدها مصرف آب بسیار بالایی دارند و در عین حال، آلاینده‌های هوا و پساب زیادی تولید می‌کنند. ادامه چنین روندی در مناطق مرکزی کشور هم به محیط‌زیست آسیب می‌زند و هم توسعه را محدود می‌کند. ضمن اینکه هزینه انتقال آب از جنوب به مرکز کشور بسیار بالا بوده و اقتصادی نیست.»

او با اشاره به نمونه پالایشگاه اصفهان می‌افزاید که توسعه این واحد به دلیل محدودیت شعاع ۵۰ کیلومتری از شهر اصفهان با موانع جدی در توسعه روبه‌روست. راهکار پیشنهادی او، انتقال تمرکز توسعه به سواحل جنوبی کشور و ایجاد مجتمع‌های جدید در کنار آب‌های آزاد است تا هم مشکل آب برطرف شود و هم دسترسی به مسیرهای صادراتی تسهیل شود. ضمن اینکه منابع هیدروکربنی کشور در جنوب بوده و انتقال خوراک از جنوب کشور به داخل مرزهای سرزمینی عاقلانه و منطقی نیست.

لزوم تمرکز بر نوسازی پالایشگاه‌ها به جای ساخت واحدهای جدید

در سطح جهانی، کشورهایی مانند چین، عربستان و ایالات متحده دیگر به دنبال احداث پالایشگاه‌های سنتی جدید نیستند، بلکه پالایشگاه‌های موجود خود را به سمت افزایش ضریب پیچیدگی و ادغام با صنایع پایین‌دستی هدایت می‌کنند. در این کشورها تنها احداث واحدهای یکپارچه پالایش و پتروشیمی (COTC) با وزن بالای ۶۰ درصد تولید فراورده های پتروشیمی مطرح می باشد.
محسنی با اشاره به نمونه پالایشگاه ساینوپک چین می‌گوید: «در دنیا کسی پالایشگاه جدید نمی‌سازد. همه به سمت تبدیل و ارتقاء پالایشگاه‌های فعلی به مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی حرکت کرده‌اند. این مسیر، بهره‌وری بالاتر و سودآوری بیشتر را به همراه دارد. به عنوان مثال ساینوپک چین اعلام کرد در پروژه ارتقاء یک پالایشگاه چینی۱۶ واحد جدید پالایش و پتروشیمی از جمله یک واحد ۸۰۰ هزار تنی الفین و یک مجتمع ۸۰۰ هزار تنی آرماتیک احداث خواهد کرد که این امر نشان از اهمیت توسعه پالایشگاه ها می‌دهد.»

به باور او، ایران در حالی همچنان به ساخت پالایشگاه‌های سنتی می‌اندیشد که دنیا سال‌هاست وارد فاز جدیدی از توسعه صنعت نفت شده است.

 از تحریم‌ناپذیری تا تعادل در بازار سوخت

با وجود همه چالش‌ها، این کارشناس انرژی معتقد است در صورت حرکت به سمت ایجاد پتروپالایشگاه‌ها، کشور می‌تواند از مزایای قابل‌توجهی بهره‌مند شود. به گفته او، این نوع مجتمع‌ها به‌دلیل تنوع بالای محصولات پتروشیمی و گستردگی بازارهای صادراتی، از تحریم‌پذیری کمتری برخوردارند. علاوه بر آن، می‌توانند بخشی از ناترازی موجود در بازار انرژی کشور را جبران کنند.

او البته تأکید می‌کند که مشکل اصلی در بازار بنزین ایران، در سمت تقاضاست، نه عرضه. «تا زمانی که خودروهای پرمصرف و نظام قیمت‌گذاری نادرست وجود دارد، هر چقدر هم تولید افزایش یابد، باز هم کمبود عرضه احساس خواهد شد. راه‌حل اصلی، مدیریت مصرف است، نه صرفاً ساخت پالایشگاه جدید.»

رفع تحریم‌ها و ثبات در سیاست‌گذاری؛ کلید حل ماجرا

در پایان، محسنی با نگاهی واقع‌گرایانه می‌گوید که در شرایط فعلی، نمی‌توان چشم‌انداز روشنی برای توسعه گسترده پتروپالایشگاه‌ها متصور بود. او پیشنهاد می‌کند ابتدا طرح‌های توسعه پالایشگاه‌های موجود تکمیل شود و سپس، در یک چارچوب مشخص و پایدار، احداث یک مجتمع پیشرفته با ظرفیت ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار بشکه در دستور کار قرار گیرد.

به باور او، خروج از بن‌بست فعلی تنها در صورتی ممکن است که کشور علاوه بر حل چالش تحریم‌ها، ثبات در سیاست‌گذاری، جذب سرمایه خارجی و برنامه‌ریزی بلندمدت را در دستور کار خود قرار دهد. بدون این پیش‌شرط‌ها، ایران همچنان از روند جهانی توسعه مجتمع‌های پالایش و پتروشیمی عقب خواهد ماند.