نفت خاک سرزمین ایران چگونه ملی شد؟ +فیلم

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، گسترش فعالیت‌های سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد نفت شده بود. دکتر محمد مصدق در مجلس و بیرون از آن این جنبش را که به «نهضت ملی شدن نفت» معروف شد، هدایت می‌کرد و در راس مبارزات ملی شدن صنعت نفت ایران قرار داشت. با رشد جنبش ملی شدن نفت، محافل وابسته برای سرکوب جنبش تلاش‌های تازه‌ای را آغاز کردند و هم‌زمان، فشارهای سیاسی و اقتصادی از جانب انگلیس فزونی گرفت و با اعزام ناوگان جنگی به خلیج فارس، این فشارها ابعاد نظامی یافت. در چنین موقعیتی کارگران با اعتصاب‌ها، موقعیت دکتر مصدق را مستحکم‌تر کردند.

پهلوی اول؛ تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس رضا شاه پهلوی در دوران زمامداری‌اش ابتدا در اقدامی که برخی تاریخ‌نگاران و فعالان سیاسی آن را نمایشی قلمداد می‌کردند، قرارداد دارسی را از اعتبار ساقط و ملغی اعلام کرد. روند سلطه بریتانیا به منابع نفتی ایران اما در سال ۱۳۱۲ش (۱۹۳۳ میلادی) به اوج خود رسید و در قراردادی تقریبا مشابه با قرارداد دارسی، دولت پهلوی حق امتیاز نفت ایران را برای ۶۰ سال به دولت بریتانیا و در پوشش شرکت نفت ایران و انگلیس واگذار کرد. این شرکت که در سال ۱۹۰۹ تاسیس شده بود با این قرارداد عملا انحصار مطلقی بر منابع نفتی ایران به دست آورد. ایران در دوران پهلوی اول به‌رغم سرعت نسبتا چشمگیر توسعه زیرساخت‌ها و ‌گذار از ساخت اجتماعی عصر قجری، نتوانست سیستم اقتصادی مناسبی را برای توسعه کشور و البته بهتر شدن وضعیت فاجعه‌بار زندگی کارگران ایرانی بردارد و عدم‌دسترسی به منابع درآمدی نفتی خود و انحصار نسبتا قوی بریتانیا بر این منابع هم مانع بزرگی در راه رشد و توسعه کشور بود.

با روی کار آمدن حکومت پهلوی اعتصابات و اعتراضات بسیاری برای احقاق حقوق کارگران نفت در ایران انجام شد که قاطبه آن از سوی کارگران هندی صنعت نفت ایران و پالایشگاه آبادان انجام شد که نهایتا به اخراج ۲ هزار کارگر هندی و دستگیری و سرکوب نظامی بسیاری دیگر از کارگران انجامید. مصدق، مجلس و تصویب ملی‌سازی صنعت نفت پس از انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۸ و جنجال قتل عبدالحسین هژیر، وزیر دربار و باطل شدن آرای انتخابات تهران درپی تقلب گسترده و دخالت محمدرضا پهلوی در انتخابات مجلس، در دور دوم انتخابات دکتر محمد مصدق بالاخره توانست از طرف مردم تهران نمایندگی در مجلس را بار دیگر کسب کند.

پس از ترور نخست‌وزیر وقت، سپهبد رزم‌آرا که از جدی‌ترین مخالفان ملی شدن صنعت نفت در ایران بود، توسط خلیل طهماسبی از اعضای گروه فداییان اسلام در روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ماه ۱۳۲۹ فضا برای ملی کردن صنعت نفت در ایران مهیا شد. فردای آن روز، یعنی ۱۷ اسفند طرح ملی شدن صنعت نفت ایران با تلاش‌های دکتر محمد مصدق به مجلس ارائه و تصویب شد. قانون ملی شدن صنعت نفت پیشنهادی بود که به امضای تمام اعضای کمیسیون مخصوص نفت رسیده بود. مهم‌ترین بخش متن این پیشنهاد تصویب شده کمیسیون مخصوص نفت در مجلس؛ تاریخ اجتماعی، سیاسی و از همه مهم‌تر اقتصادی ایران را دگرگون کرد: «به‌نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تامین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.» کمیسیون مخصوص نفت در واقع همان کمیسیونی بود که روز یکم تیرماه ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی برای رسیدگی به لایحه نفت که تحت عنوان «لایحه گس – گلشائیان» معروف است، تشکیل شد.

شاه در همین زمان حسین علا را بدون معرفی به مجلس، به سمت نخست‌وزیری منصوب کرد اما حضور علا هم دیگر نمی‌توانست مانع ملی شدن صنعت نفت در ایران شود و مجلس سنا نیز نهایتا این پیشنهاد را در روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب کرد و پیشنهاد کمیسیون مخصوص نفت مجلس، تبدیل به قانونی شد که کنترل و عواید تمام بخش‌های صنعت نفت ایران را در اختیار دولت ایران قرار می‌داد. بریتانیا تسلیم و نفت ایران ملی شد در همان روزها که طرح ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسید شرکت نفت ایران و انگلیس از پرداخت ۳۰ درصد فوق‌العاده دستمزد کارگران نفت در تمامی بنادر کشور خودداری کرد که این امر موجب اعتراض و اعتصاب گسترده کارگران شد که مانند دفعات قبل در خوزستان حکومت نظامی اعلام شد و به تحریک شرکت نفت ایران و انگلیس سرکوب نظامی کارگران ایرانی صنعت نفت در دستور کار قرار گرفت.

این رخداد باعث حمایت بیشتر کارگران نفت و اعتراضات پرشمار و اعتصابات گسترده آنان علیه منافع بریتانیا در نفت ایران شد و زمینه را برای اقدامات بعدی دولت آینده کشور که مصدق رهبری آن را به عهده داشت فراهم کرد. پس از این رخدادها در اردیبهشت ماه ۱۳۳۰ حسین علا از نخست‌وزیری استعفا داد و دکتر محمد مصدق توسط مجلس به نخست‌وزیری رسید و برنامه دولت خود را اصلاح قانون انتخابات و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت اعلام کرد.

با پیگیری‌های دولت مصدق، هیات خلع ید به ریاست مهدی بازرگان تشکیل شد و به جنوب رفت تا تابلوی ریاست شرکت را از سر در دفتر مرکزی شرکت نفت ایران و انگلیس پایین بکشد و به جای آن عنوان هیات‌مدیره موقت نصب شد و خود بازرگان به‌عنوان رئیس هیات‌مدیره انتخاب شد. در چنین شرایطی هم کارگران صنعت نفت ایران بار دیگر همچون آتشی شعله‌ور به دنبال قطع دستان بریتانیا از منابع طبیعی سرزمین خود بودند. انگلستان هم از اقدامات دولت مصدق برای اجرای ملی شدن صنعت نفت هراسان و ناراضی بود و در چنین شرایطی دستور داد تا به امید زمین خوردن صنعت نفت ایران و عدم‌توان کارگران، مهندسان و مدیران ایرانی برای تولید نفت و مدیریت این صنعت، تمام کارکنان خارجی صنعت نفت ایران را ترک کنند. این اتفاق در روز دهم مهر ماه ۱۳۳۰ رخ داد، اما اراده کارگران متخصص صنعت نفت ایران که حمایت افکار عمومی را هم با خود به همراه داشتند، مانع موفقیت بریتانیایی‌ها شد.

انگلیسی‌ها در این زمان حتی به اعزام کشتی‌های جنگی خود به بنادر ایران هم روی آوردند، اما دیگر تصور آنکه حتی تهدید نظامی هم بتواند مانع ایران برای ملی کردن صنعت نفت شود، بسیار دشوار بود. با پیگیری سیاست‌های ملی‌سازی نفت توسط دولت مصدق دولت بریتانیا از ایران با طرح شکایتی در شورای امنیت سازمان ملل متحد به دنبال باز پس‌گیری دستاوردهای مبارزات ایرانیان بود. مصدق در چنین شرایطی ابتدا به نیویورک رفت و به دفاع از حق ملت ایران درباره صنعت نفت کشور پرداخت و سپس راهی دیوان بین‌المللی در لاهه هلند شد و با توضیحات تاریخی که در این دادگاه درباره قرارداد نفت ایران و بریتانیا، شیوه انعقاد و تمدید آن داد، دیوان عالی بین‌المللی خود را صالح به بررسی و رسیدگی به شکایت بریتانیا از دولت ایران ندانست و به این ترتیب دولت محمد مصدق موفق شد با نقش‌آفرینی موثر دکتر حسین فاطمی انگلیسی‌ها را در مجامع حقوقی بین‌المللی شکست دهد و حاکمیت بیگانگان بر منابع نفتی ایران پس از نیم قرن پایان یابد.