واکاوی قرارداد تهران-عشق‌آباد؛ ایران در مسیر هاب گاز منطقه

به گزارش انرژی پرس؛ قربانقلی بردی محمداف، رهبر ملی ترکمنستان، روز ۲۸ آگوست به ایران سفر و با مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران گفت‌وگو کرد. در این راستا، چهار تفاهم‌نامه راهبردی بین دو کشور امضاء شد که به باور کارشناسان، سند امضا شده بین شرکت‌های گاز دولتی ایران و ترکمنستان، ایران را به یک هاب منطقه‌ای انتقال گاز تبدیل می‌کند. البته هنوز جزئیاتی از این سند منتشر نشده است.

براساس گزارش رسانه‌های ترکمنستانی، قربانقلی بردی محمداف پیشنهاد اجرای پروژه‌های مشترک با شرکت‌های ایرانی را برای افزایش حجم گازرسانی به ایران به ۴۰ میلیارد متر مکعب در سال را ارائه کرده است. طرف ترکمنی همچنین گزارش داد که در مذاکرات تهران، صادرات برق ترکمنستان به ایران مورد بررسی قرار گرفت.

اهمیت راهبردی برای گاز ترکمن‌ها

تجربه پیامدهای منفی وابستگی گسترده به شبکه خط لوله گاز تحت کنترل روسیه برای انتقال انرژی به بازارهای خارجی؛ مقامات ترکمنستان را برآن داشت تا درپی یافتن مسیرهای جایگزین باشند. در این راستا، نخستین خط لوله‌ای که گاز ترکمنستان را با دور زدن خاک روسیه به بازارهای خارجی منتقل کرد، خط لوله کرپچه-کردکوی (خط لوله گاز ترکمنستان-ایران) بود که در سال ۱۹۹۷ با ظرفیت انتقال ۶ تا ۸ میلیارد متر مکعب گاز در سال ساخته شد. همچنین، مقامات دو کشور موافقت کردند تا با بهره برداری از خط لوله گاز دیگری به نام دولت آباد – سرخس – خانگیران با قابلیت انتقال ۱۲ گاز، ظرفیت گازرسانی را تا ۲۰ میلیارد متر مکعب افزایش دهند.

از همین روی، ایران همواره نقش مهمی در سیاست انرژی خارجی ترکمنستان داشته است. تجارت گاز ترکمنستان و ایران نه تنها اولین تلاش موفق برای تنوع بخشیدن به وابستگی کامل ترکمنستان به روسیه بود، بلکه به بودجه ترکمنستان کمک کرد که به شدت به درآمدهای صادرات گاز وابسته است. اما در حالی که ترکمنستان توانایی انتقال ۲۰ میلیارد متر مکعب به ایران را دارد، حجم گاز انتقالی هرگز به ظرفیت کامل خود نرسید.

واردات گاز از ترکمنستان برای ایران مقرون به صرفه‌تر از ساخت خطوط لوله داخلی برای انتقال گاز خود از میادین جنوب به مصرف کنندگان در شمال و افزایش ظرفیت تولید گاز بوده است. البته طی چند سال گذشته، ایران برنامه توسعه گاز (ظرفیت تولید و زیرساخت) خود را اجرا می‌کند تا تقاضای گاز خود را به طور کامل از منابع خود تامین کند.

اما ایران همواره به دنبال صادرات گاز ترکمنستان به کشورهای دیگر و به نوعی هاب شدن گاز آن بوده است. عزیزالله رمضانی، مدیر امور بین الملل وقت شرکت ملی گاز ایران، تاکید کرد که پیشنهاد ما این است که گاز آذربایجان و ترکمنستان به ایران منتقل و سپس از طریق ترکیه به اروپا صادر شود. این مقرون به صرفه‌ترین راه برای انتقال گاز به اروپا است. با این حال، منتقدان استدلال می‌کنند که شبکه خط لوله بزرگی وجود ندارد که بتواند گاز وارداتی از ترکمنستان را از طریق ایران و از طریق ترکیه به اروپا منتقل کند. دو خط لوله برای انتقال گاز ترکمنستان به مناطق شمالی ایران و یک خط لوله انتقال گاز از ایران به ترکیه با ظرفیت ۱۰ میلیارد متر مکعب وجود دارد. با این وجود، زیرساخت‌های خط لوله گاز موجود امکان انتقال غیرمستقیم گاز ترکمنستان به اروپا را فراهم می‌کند.

بنابراین ایران با توسعه پتانسیل هنوز بهره برداری نشده خود در صدد است تا در تامین گاز به خودکفایی برسد. در حالی که این امر منجر به کاهش سریع تجارت گاز ترکمنستان و ایران در سالهای اخیر شد. اما با وجود کسری گاز اخیر و نبود زیرساخت لازم، هنوز چشم اندازهایی برای همکاری‌های آینده بین این دو کشور در بخش گاز وجود دارد. هرچند احتمالا یک شبکه خط لوله به طور خاص طراحی نشده باشد که گاز ترکمنستان را از طریق ایران به بازارهای اروپایی وصل کند، اما به وضوح امکان مشارکت در مبادله گاز به سود همه طرف‌های درگیر وجود دارد.

در چارچوب چنین ترتیبات تجارت گاز، ایران از خطوط لوله موجود و سود حاصل از ترانزیت و سوآپ گاز بهره کامل خواهد برد. ترکمنستان نیز به نوبه خود با اجتناب از خاک روسیه به بازار گاز اروپا دسترسی خواهد داشت. البته، وابستگی بیش از حد به بازار صرفاً چین، ترکمنستان را به شدت در برابر تهدید اختلال در عرضه گاز توسط یک مشتری به شدت آسیب‌پذیر می‌کند. در این راستا، زیرساخت‌های خط لوله گاز موجود برای انتقال گاز به ایران، جزء مهمی از استراتژی تنوع بخشی مسیرهای صادرات گاز ترکمنستان است. این عوامل عمده حاکی از آن است که ایران و ترکمنستان هر دو علاقه‌مند به ادامه ترتیبات تجارت گاز در آینده خواهند بود.

هاب گازی منطقه

هرچند در سال‌های اخیر ترکیه تلاش‌های زیادی برای تبدیل به هاب منطقه‌ای گاز داشته است اما به نظر می‌رسد ایران به دلیل دو قرارداد اخیر با روسیه و ترکمنستان از جایگاه بهتری برای این منظور داشته باشد. همچنین، بیشتر کشورهای پیرامون ایران مانند عراق، ترکیه، کویت، پاکستان، افغانستان و حتی هند از واردکنندگان گاز هستند که این امر موقعیت ایران را در انتقال گاز ترکمنستان بهبود می‌بخشد.

یکی از موارد مهم در این راستا، انعقاد توافقنامه ترکمنستان و عراق برای واردات گاز از طریق ایران بود که در اوایل سال جاری منقعد شد. در پی کاهش صادرات ایران و با انباشت بدهی‌های بغداد به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه تهران، عراق برای تامین سوخت مورد نیاز خود برای بهره برداری از نیروگاه‌ها به گاز ترکمنستان روی آورد. علیرغم تلاش‌های بغداد برای تنوع بخشیدن به منابع صادراتی در کنار تهران، ایران دروازه ترانزیت صادرات گاز از ترکمنستان خواهد بود. در ۹ اکتبر سال جاری، وزارت امور خارجه ترکمنستان پس از مذاکرات هیئت دولت ترکمنستان در بغداد اعلام کرد که عشق‌آباد قصد دارد سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را از طریق سازوکار سوآپ با ایران به بغداد بفروشد.

همانطور که اشاره شد، ترکمنستان دارای خط لوله‌ای است که به ایران متصل بوده و امکان انتقال به عراق را دارد. ترکمنستان چهارمین ذخایر گازی جهان را دارد، اما برنامه‌های این کشور برای صادرات گاز به اروپا با مشکلاتی روبرو است، بنابراین به دنبال بازارهای جایگزین برای افزایش صادرات است. به نظر می‌سرد پروژه ترانس خزر جهت صادرات گاز از بستر دریای خزر به آذربایجان و ترکیه و سپس به اروپا با موانع جدی روبه رو شده و اکنون ترکمنستان به دنبال بازارهای جایگزین از طریق ایران است.

تضمین امنیت انرژی

احیای روابط با ترکمنستان برای تضمین امنیت گاز ایران، به ویژه در زمان کاهش عرضه به شرق کشور در فصول اوج در زمستان سخت، کاملاً حیاتی بود. با وجود برنامه‌های توسعه‌ای و افزایش سالانه تولید گاز، افزایش بی‌رویه مصرف انرژی در ایران تهدیدی برای امنیت انرژی کشور بوده است. قطع گاز ترکمنستان مشکلی را ایجاد کرد که گازرسانی به تعدادی از مناطق داخل ایران در شرق کشور را در زمستان‌های سخت با مشکل مواجه کرد. این پرونده ایران را بر آن داشت تا وزیر دولت سیزدهم در اولین روزهای کار خود به ترکمنستان برود و برای احیای روابط بلندمدت گاز ایران و ترکمنستان تلاش کند.

تلاش‌های تهران در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری‌های اقتصادی موفق به احیای روند مبادلات بین ترکمنستان، ایران و آذربایجان شد تا از ۱۱ ژانویه ۲۰۲۲ لازم الاجرا شود. پیش از این تهران برای تامین بخش‌های شمالی خود از ترکمنستان گاز وارد می‌کرد، اما چند سال پیش به دلیل بدهی‌ها و اختلافات مالی این کشور واردات گاز متوقف شد. انتظار می‌رود از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان به ایران کمک کند تا نیازهای مناطق شمالی خود را برآورده کند و صادرات خود را به سایر کشورها به ویژه عراق و ترکیه افزایش دهد.

بر اساس قرارداد سوآپ اولیه، ایران قرار بود سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان (۵ میلیون متر مکعب در روز) در ازای تحویل گاز به آذربایجان دریافت کند. با این حال، پس از رایزنی بین ایران و آذربایجان، این مقدار دو برابر شد و تا ۱۰ میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان از طریق ایران به آذربایجان تحویل می‌شود.

در مجموع، توافق ایران و ترکمنستان در اولین گام دولت چهاردهم میتواند به نتیجه برد-برد برای دو کشور تبدیل شود. البته ایران نیز نباید از این گاز برای جبران کسری در بخش مصرف استفاده کند بلکه باید تلاش شود تا نقش هاب ایران و نیاز صادرات مجدد به کشورهای همسایه را تقویت کند. در اینصورت، ایران میتواند از پیامدهای مثبت این قرار داد در آینده استفاده کند.