جایگاه ایران در خطوط لوله اوراسیا

به گزارش انرژی پرس؛ منطقه اوراسیا همواره صحنه رقابت و نبرد قدرت‌های جهانی برای تسلط برای آن بوده که در این میان به دلیل حضور روسیه و کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان و قزاقستان با ذخایر انرژی به ویژه گاز بالا، از اهمیت راهبردی برخوردار است و به ویژه که وجود خطوط لوله گاز این منطقه میتواند حساسیت آن بر هرگونه تحولات را بازتا دهد.

خطوط لوله در اوراسیا

علیرغم نقش رو به رشد LNG در سطح جهان، خطوط لوله برای تامین گاز طبیعی در اوراسیا ضروری هستند. اول از همه، چهار کشور برتر دارای بزرگترین ذخایر گاز طبیعی – یعنی روسیه، ایران، قطر و ترکمنستان – در اوراسیا قرار دارند. در این میان، تقریباً ۹۳ درصد از صادرات گاز طبیعی روسیه و ۹۵ درصد از صادرات گاز نروژ از طریق خطوط لوله انجام می‌شود. این امر نشان دهنده تجارت گاز تقریباً کاملاً مبتنی بر خط لوله است. در عین حال، قطر به عنوان بزرگترین تامین کننده LNG در سراسر جهان، تنها ۱۵ درصد گاز خود را به صورت لوله گاز صادر می‌کند. بیشتر گاز قطر به صورت LNG صادر می‌شود.

روسیه به عنوان بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی جهان، بازیگری مهم در پویایی گاز اوراسیا است و خطوط لوله آن دارایی‌های ژئواکونومیکی اصلی آن هستند. پیش از جنگ اوکراین، تامین گاز طبیعی اروپا تا حد زیادی به واردات گاز روسیه بستگی داشت و تقریباً ۴۰ درصد از واردات گاز کشورهای عضو اتحادیه اروپا (EU-28) از مبدا روسیه بود. البته این رقم پس از جنگ اوکراین به زیر ۱۰ درصد کاهش یافت اما اخیرا داده‌ها حکایت از افزایش جزئی دارد. از همین روی، روابط گاز طبیعی و دیپلماسی خطوط لوله به بُعد جدایی ناپذیر روابط اتحادیه اروپا و روسیه تبدیل شده است. با این وجود، در پی بحران چندگانه گاز روسیه و اوکراین و تأثیر منفی آن بر امنیت عرضه اروپا، منافع اتحادیه اروپا در دور شدن از گاز روسیه و تنوع بخشیدن به ساختار واردات گاز اروپاست.

با این حال، این بدان معنا نیست که کشورهای عضو اتحادیه اروپا رویکردی یکپارچه نسبت به گاز روسیه داشته باشند. پروژه خط لوله NordStream2 که به شدت مورد بحث قرار گرفته گاز روسیه را از زیر دریای بالتیک به آلمان متصل می‌کند و سالانه ۵۵ میلیارد متر مکعب دیگر گاز طبیعی روسیه را به بازارهای اروپایی اضافه می‌کند که البته آن نیز به دلیل تخریب فعلا متوقف است. . این پروژه با توجه به اینکه وابستگی اروپا به گاز و خطوط لوله روسیه را بیشتر خواهد کرد، از سوی اتحادیه اروپا به طور انتقادی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین، خط لوله ترک استریم که به طور رسمی در ژانویه ۲۰۲۰ افتتاح شد، هر سال ۳۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز را از روسیه مستقیماً به ترکیه منتقل می‌کند. حداقل بخشی از این گاز پس از انجام مسیرهای حمل و نقل و سایر شرایط برای صادرات به اروپا در دسترس خواهد بود.

چین به عنوان یک مقصد جدید و مهم در نقشه صادرات گاز روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است. خط لوله «قدرت سیبری» که در دسامبر ۲۰۱۹ افتتاح شد، امکان صادرات ۳۸ میلیارد متر مکعب گاز روسیه به چین را فراهم می‌کند و تا زمانی که این خط لوله با ظرفیت کامل کار می‌کند تولید LNG در روسیه در حال افزایش است و انتظار می‌رود حجم صادرات آن به ۳۲ میلیارد مترمکعب در سال تا سال ۲۰۴۰ افزایش یابد. بر اساس این داده‌ها، روسیه در حال برنامه ریزی برای افزودن حداقل ۱۲۴.۵ میلیارد متر مکعب ظرفیت خط لوله صادراتی جدید به خطوط لوله فعلی خود است. در نتیجه، اولویت خطوط لوله برای روسیه در دهه آینده بدون تغییر باقی خواهد ماند.

دسترسی به منابع گاز طبیعی تا حد زیادی به جغرافیا بستگی دارد. یک کشور خاص با دسترسی به دریا می‌تواند مستقیما LNG وارد یا صادر کند. در مقابل، کشورهای محصور در خشکی بسیار بیشتر به خطوط لوله وابسته هستند. به عنوان مثال ترکمنستان به دریای خزر دسترسی دارد اما به اقیانوس جهانی دسترسی ندارد.

با وجود اینکه ترکمنستان چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان است و صادرات گاز منبع اصلی درآمد این کشور بوده، صادرات گاز طبیعی از ترکمنستان تنها از طریق خطوط لوله امکان‌پذیر است. برای چندین دهه، این کشور از طریق زیرساخت خط لوله آسیای مرکزی – مرکز تحت کنترل گازپروم- از طریق روسیه صادرات داشته است. اما از ژانویه ۲۰۱۶، روابط دو کشور رو به افول رفت و عرضه گاز به طور کامل متوقف شد. با این حال، در سال ۲۰۱۹، صادرات گاز ترکمنستان به روسیه به میزان محدودی از سر گرفته شد. بر اساس قرارداد جدیدی که در اول جولای ۲۰۱۹ بین ترکمنگاز و گازپروم منعقد شد، حجم سالانه ۵.۵ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان تا سال ۲۰۲۴ به روسیه صادر خواهد شد.

ترکمنستان در حال حاضر بزرگترین صادرکننده گاز با لوله به چین است که رشد قابل توجه تقاضای گاز طبیعی آن می‌تواند تا حدی با تولید داخلی و واردات LNG تامین شود. با این حال، حجم قابل توجهی را می‌توان از طریق خطوط لوله به چین صادر کرد و ساخت خط موسوم به D از ترکمنستان به چین نیز در دستور کار قرار دارد. علیرغم تأخیرهای ناشی از برخی کاستی‌ها در این پروژه، در تئوری، این پروژه می‌تواند ۳۰ میلیارد متر مکعب دیگر ظرفیت خط لوله دیگر را به خطوط لوله موجود آسیای مرکزی-چین اضافه کند.

در مورد ترکمنستان، دو پروژه بزرگ خط لوله از اهمیت ژئواکونومیکی کلیدی برخوردار هستند. خط لوله موسوم به ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند (TAPI) مدتهاست در دستور کار قرار گرفته اما پیشرفت بسیار محدودی داشته است. پس از تکمیل، این خط لوله مسیر دیگری برای صادرات گاز ترکمنستان به بازارهای تشنه انرژی خواهد بود. ظرفیت این خط لوله ۳۳ میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است. پروژه دیگر خط لوله ترانس خزر است که در دو دهه گذشته به شدت مورد بحث قرار گرفته است، اما همچنان در مرحله برنامه ریزی و بدون چشم‌انداز بسیار روشن باقی مانده است.

ایده پشت این پروژه باز کردن دریچه‌ای دیگر برای صادرات گاز ترکمنستان با احداث خط لوله‌ای به طول ۳۰۰ کیلومتر از بخش غربی ترکمنستان در زیر دریای خزر به آذربایجان است تا گاز به کریدور گازی جنوبی منتقل شود. اتحادیه اروپا این کریدور را به عنوان یک ابتکار شاخص در طرح‌های متنوع‌سازی گاز خود در نظر می‌گیرد. با این حال، چندین عامل پیچیده حقوقی، ژئوپلیتیکی و تجاری همچنان شانس این پروژه را محدود می‌کند.

سمت و سوی خطوط لوله ایران

علاوه بر روسیه و ترکمنستان، ایران با داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز در جهان و با پتانسیل عظیم در بازار گاز طبیعی نیز نیازمند توجه است. این امر در هنگام ارزیابی پروژه‌های بالقوه خط لوله گاز طبیعی در اوراسیا مهم است. ایران با وجود ذخایر عظیم گازی که دارد و سومین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی در سراسر جهان است، به دلیل شرایط پیچیده سیاسی و اقتصادی تاکنون به یکی از کشورهای صادرکننده اصلی تبدیل نشده است. با این حال، همانطور که در برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی کشور (۲۰۱۶-۲۰۲۱) مشخص شده بود، ایران تا سال ۲۰۲۱ قصد داشت سالانه ۶۸ تا ۸۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی صادر کند و در این میان، خطوط لوله زیرساخت اصلی برای انتقال این گاز بود.

امروزه ترکیه و عراق مقاصد اصلی صادرات گاز ایران هستند. ایران و پاکستان توافقنامه‌ای منعقد کرده‌اندو خط لوله گاز بین دو کشور- صلح- از سوی ایران تکمیل شده اما این پروژه با مشکلات زیادی روبرو است. ظرفیت پیش بینی شده این خط لوله ۲۲ میلیارد مترمکعب است و پس از راه اندازی، بدون شک به معنای یک کانال صادراتی مهم برای ایران و همچنین منبع مهم گاز برای پاکستان تشنه انرژی خواهد بود. هند و پاکستان هر دو با رشد پویای تقاضای گاز مواجه هستند. از این رو، در تئوری، تاپی یا صلح می‌تواند به منبع اصلی گاز طبیعی برای دو کشور جنوب آسیا تبدیل شود.

علاوه بر این پروژه‌ها، ساخت خط لوله گاز زیردریایی ایران و هند که عمان را نیز به عنوان شریک میانجی درگیر می‌کند نیز به طور فعال در میان طرفین مورد بحث قرار گرفته است، اما تاکنون موفقیت چندانی نداشته است. با توجه به پیشرفت آهسته این پروژه‌ها، به نظر می‌رسد که برای هند و پاکستان تمرکز بر LNG یک ضرورت مهم است. هند در حال حاضر چهارمین واردکننده بزرگ LNG در جهان است و پاکستان نیز از سال ۲۰۱۵ به کشور واردکننده LNG تبدیل شد و واردات آن از آن زمان به بعد همچنان در حال افزایش است.

نتیجه‌‍گیری

در مجموع، اگر تجارت LNG در حال افزایش باشد، خطوط لوله از نظر ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک همچنان اهمیت بالایی خواهد داشت. همچنین، در چشم‌انداز امنیت انرژی انتظار می‌رود خطوط لوله اوراسیا نقش مهمی ایفا کنند. علاوه بر این، یک ویژگی منطقه‌ای در خط لوله در مقابل مسئله LNG در اوراسیا قابل مشاهده است؛ بخش قابل توجهی از تجارت گاز لوله‌کشی در روابط روسیه و اروپا صورت می‌گیرد، در حالی که LNG در چارچوب روابط قطر-شرق آسیا نقش غالب را دارد.

بر اساس این داده‌ها و این واقعیت که در اوراسیا تعداد زیادی پروژه خط لوله گاز با ظرفیت مجموع صدها میلیارد متر مکعب یا در مرحله برنامه‌ریزی یا ساخت هستند، خطوط لوله حداقل در آینده کوتاه مدت بسیار حیاتی باقی خواهند ماند و در این میان، روسیه نقش مهمی دارد. زیرا خطوط لوله روسیه به سه بازار بسیار مهم گاز – آلمان، ترکیه و چین – در حال حاضر یا در حال ساخت هستند یا به تازگی راه اندازی شده‌اند که در صورت تحقق صلح در اوکراین این ظرفیت بالقوه به بالفعل تبدیل می‌‍شود.