گاز ترکمن‌ها در مسیر اروپا

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، رجب طیب اردوغان روز سه‌شنبه اعلام کرد ترکمنستان می‌تواند به زودی صادرات گاز طبیعی به ترکیه و سپس اروپا را از طریق پروژه خط لوله گاز طبیعی «ترانس آناتولی» (TANAP) آغاز کند. رئیس‌جمهور ترکیه در سخنرانی خود در یک رویداد صنعت نفت و گاز در باکوی آذربایجان، اظهار کرد: همکاری طولانی مدت ما که در راس آن، سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی مانند خط لوله باکو-تفلیس-جیهان، خطوط لوله باکو-تفلیس-ارزروم و خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی قرار دارد، نه تنها به نفع ترکیه و جمهوری آذربایجان بوده، بلکه به امنیت انرژی منطقه و اروپا، کمک‌های قابل توجهی کرده است.

بر اساس گزارش اویل پرایس، تحلیلگران مرکز مطالعات شرقی (OSW) در لهستان در مارس گفتند: ترکیه در درجه اول به گاز ترکمنستان علاقه‌مند است زیرا باید منابع واردات گاز خود را متنوع کند. این امر به ویژه  از این نظر برای آنکارا اهمیت دارد که توانایی تهیه گاز از تامین کنندگان مختلف، همراه با کاهش مصرف گاز، این کشور را به هدف خود برای ایجاد یک هاب تجارت گاز، نزدیک می‌کند.

اهمیت ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی مسیرهای انتقال گاز

براساس گزارش اخیر وبسایت «نئو ژورنال» ؛ مبارزه برای منابع طبیعی استراتژیک در آسیای مرکزی پس از اتحاد جماهیر شوروی، روابط بین‌الملل در منطقه را بازآرایی و باعث تقابل بین بازیگران اصلی شده است. در این میان، ترکیه با راه اندازی مسیرهای ترانزیت انرژی که روسیه را دور می‌‍زند، فرصت‌های جدیدی در صحنه جهانی به دست می‌آورد.

اقتصادهای مدرن بدون دسترسی به منابع انرژی سنتی از جمله گاز طبیعی قادر به ادامه توسعه نیستند. علیرغم پیشرفت‌ در فناوری‌های صنعتی و منابع انرژی تجدیدپذیر، اقتصادهای ملی، به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته، برای مدت طولانی به تامین گاز نیاز خواهند داشت. در این راستا، تامین منبع گاز باید در موقعیت مناسبی قرار گیرد و دارای مسیر ترانزیت شامل حمل و نقل آن از مرزهای بین‌المللی متعدد باشد. اما به طور کلی ذخایر منابع انرژی معمولاً در فاصله قابل توجهی از مصرف کننده قرار دارند، که مستلزم ایجاد پروژه‌های حمل و نقل چندوجهی طولانی مدت برای انتقال انرژی از نقطه A به نقطه B، و اغلب از مناطق چالش برانگیز یا دریایی و عبور از مناطق درگیری نظامی است. همچنین باید بر موانع ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ناشی از وجود مراکز قدرت رقیب غلبه کرد.

معمولا، در دنیای مدرن، درگیری‌های نظامی ریشه در مسائل مربوط به کنترل ذخایر منابع طبیعی (از جمله میادین گازی) و مسیرهای ترانزیتی دارد. گاز در حال تبدیل شدن به ابزاری موثر برای اعمال نفوذ ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی بر نخبگان مالی و سیاسی درگیر در هر یک از سه مرحله فرآیند عرضه (یعنی تامین کنندگان، حمل و نقل، مصرف کنندگان) است.

هنگامی که جهان به حوزه‌های نفوذ ژئوپلیتیک تقسیم و در نتیجه یک سیستم بین‌المللی متوازن ایجاد شد، رقابت بین قدرت‌های جهانی بر سر دسترسی به منابع انرژی باعث ایجاد بی‌ثباتی شد. به عبارت دیگر، غرب به رهبری آمریکا و متحدانش در جهان در حال توسعه توانستند بخش قابل توجهی از کشورهای نفت خیز خاورمیانه، آمریکای لاتین و شمال اروپا را تحت کنترل خود درآورند. البته خود اتحاد جماهیر شوروی غنی از این مواد خام بود و کنترل خود را در برخی از کشورهای خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکای جنوبی حفظ کرد.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اوضاع در بازار جهانی انرژی تغییر کرد. تسلط ژئوپلیتیک آمریکا نظم جهانی را کنترل و به تشدید روابط منطقه‌ای کمک کرد. غرب به رهبری ایالات متحده و بریتانیا، بار دیگر به اوراسیا بازگشته تا به ثروت منابع مادی و بازارهای کشورهای پس از شوروی دست یابد، زیرا نفت و گاز شروع به ایفای نقش کلیدی در تراز تجاری کرده و منافع و ابزاری برای نفوذ بر سیاست‌مداران منطقه ای است.

تامین کنندگان گاز طبیعی پس از شوروی را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد: روسیه، قفقاز (آذربایجان) و آسیای مرکزی (ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان). در حالی که غرب نتوانسته است کنترل خود را بر روسیه برقرار کند، از نیمه اول دهه ۱۹۹۰، به ویژه از ۲۰ سپتامبر ۱۹۹۴ که اولین قراردادهای نفت و گاز منعقد شد، رویکرد جدیدی را بر آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی اعمال کرده است.

هدف اصلی این قراردادها ایجاد زیرساخت‌های ترانزیت انرژی جایگزین و مسیرها یا کریدورهای حمل‌ونقل با دور زدن روسیه و در نتیجه کاهش نفوذ آن است. ترکیه با موقعیت جغرافیایی استراتژیک و پیوندهای قومی و فرهنگی نزدیک با کشورهای تازه استقلال یافته ترک با منابع غنی نفت و گاز به حلقه کلیدی در اجرای این پروژه تبدیل شد و این عضو ناتو به مسیر اصلی ترانزیتی برای صادرات مواد خام از حوزه خزر به اروپا تبدیل شد.

افزایش نفوذ ژئواکونومیک ترکیه

در سال ۲۰۱۸، کریدور گاز جنوبی آذربایجان از طریق گرجستان به ترکیه و اروپا که تحت کنترل و یا تأثیر روسیه نیست، به بهره برداری رسید. این کریدور شامل خطوط لوله باکو-تفلیس-ارزروم، ترانس آناتولی و ترانس آدریاتیک است. پیروزی ترکیه و آذربایجان در جنگ دوم قره باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ شرایط مساعدی را برای دسترسی بلندمدت و گسترده ترکیه به منطقه آسیای مرکزی و به طور خاص به منابع طبیعی ترکمنستان و قزاقستان در ساحل شرقی دریای خزر ایجاد کرد. صادرات مواد خام استراتژیک از این منطقه غنی از انرژی از طریق ترکیه به اروپای مرفه، این امکان را به آنکارا می‌دهد که یک پایگاه اقتصادی محکم برای همگرایی با دکترین تورانیستی خود تشکیل دهد. البته در این مسیر، ترکیه باید بر موانع ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی غلبه و به نگرانی‌های کشورهای کلیدی حوزه خزر (یعنی روسیه و ایران) در نظر بگیرد.

از سال ۲۰۲۲، در بحبوحه بحران روسیه و اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه، ترکیه موقعیت خود را به عنوان یک شریک ترانزیت مهم برای انتقال گاز روسی و غیر روسی (آذری) به بازارهای جهانی تثبیت کرده است. خرابکاری در خطوط لوله گاز نورد استریم-۱ و ۲ روسیه (به ترتیب ۱۲۲۴ و ۱۲۳۴ کیلومتر) در دریای بالتیک در ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۲ وضعیت جدیدی را برای بازار ترانزیت گاز ایجاد کرد. روسیه مجبور شد ایجاد هاب گاز را به ترکیه و همچنین یک بورس الکترونیکی برای فروش گاز به بازارهای جهانی را بدهد.

بنابراین، وضعیت جدید در بازار عرضه گاز، نقش ترانزیتی ترکیه را در نگاه اروپا بیشتر تقویت کرده است. در همین حال، ترکیه با موفقیت در حال چانه زنی برای داشتن شرایط مطلوب در راستای مشارکت خود در پروژه هاب گاز (شامل تخفیف گاز، مشارکت در تجارت گاز و پرداخت‌های معوق) است. ترکیه همچنین اجرای هاب گاز را با موضوع افزایش عرضه گاز از کشورهای دیگر (از جمله آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان) مرتبط می‌کند.

به عبارت دیگر، آنکارا در حال ارزیابی نقش رو به رشد خود در تجارت با روسیه است و سعی دارد شرایط خود را در رابطه با تجارت گاز، از جمله دسترسی به منابع آسیای مرکزی، تحمیل کند. لازم به ذکر است که از سال ۲۰۲۳، روابط تجاری، اقتصادی و سیاسی بین ترکیه و سایر اعضای سازمان کشورهای ترک (OTS) تقویت کرده است.

قزاقستان قصد دارد تا ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز را از طریق شبکه حمل و نقل گاز آذربایجان و ترکیه به اروپا برساند، همچنین ترکمنستان در نظر دارد تا ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز را از همین مسیر صادر کند. با توجه به عدم وجود سیستم خط لوله گاز در امتداد بستر دریای خزر به آذربایجان، برنامه این است که گاز قزاقستان و ترکمنستان مایع شده و با نفتکش به باکو تحویل داده و LNG مجدداً گازی شود و از طریق سیستم خط لوله به اروپا ارسال شود. بر اساس اعلام الهام علی‌اف در ۷ می، کریدور گاز جنوب آذربایجان عرضه گاز به اروپا را از ۸ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۱ به ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۴ افزایش داده است.

گاز ترکمنستان در مسیر اروپا

با توجه به حجم ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان، بدون تردید مبارزه برای مدیریت آنها به اولویت جدیدی برای ترکیه، ایالات متحده و اروپا تبدیل شده است. در اوایل سال ۲۰۲۴، در مجمع دیپلماتیک آناتولی، قربانقلی بردی محمدوف، رئیس جمهور سابق و رئیس فعلی شورای مردمی ترکمنستان، گفت که عشق آباد احتمالا در سال جاری به عضویت سازمان کشورهای ترک درآمده و عرضه گاز به ترکیه و اروپا را آغاز کند. با توجه به این موضع، ترکمن گاز و BOTAŞ ترکیه سپس بیانیه همکاری امضا کردند.

عشق آباد دو مسیر برای ترانزیت احتمالی گاز ترکمنستان به ترکیه و اروپا را مورد بحث قرار داده است: ۱) از طریق آذربایجان؛ در صورت امضای قرارداد لازم با باکو و به رسمیت شناخته شدن مالکیت ترکمنستان بر میدان گازی دوستلوق در مرز دریایی خود با جمهوری آذربایجان. باید توجه داشت که باکو و عشق آباد هنوز بر سر مالکیت این میدان فراساحلی اختلاف مرزی دارند. گروه مشترک آذربایجان و ترکمنستان توسط ترکیه پس از جنگ دوم قره باغ در ۲۵ فوریه ۲۰۲۱ برای یک توافقنامه بین دولتی در زمینه اکتشاف، توسعه و بهره برداری از میدان ایجاد شد که هنوز تصمیم نهایی را نگرفته است. ۲) از طریق ایران در صورت امتناع آذربایجان از امضای قرارداد مرزی.

در همین حال، میکائیل جباروف وزیر اقتصاد آذربایجان و آلپارسلان بایراکتار وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه در ۱۴ می در استانبول توافقنامه دیگری در زمینه همکاری در بخش گاز امضا کردند. یکی از نوآوری‌های این سند جدید، موافقت باکو با ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق آذربایجان و گرجستان به ترکیه در زمستان ۲۰۲۴-۲۰۲۵ است. در مرحله اولیه قرار است حدود ۲ میلیارد متر مکعب گاز از این مسیر حمل و سپس به اروپا صادر شود. آلپارسلان بایراکتار همچنین با اشاره به اینکه خط لوله گاز ایغدیر- نخجوان که تا زمستان سال ۲۰۲۴ به بهره برداری می‌رسد، گفت: علاوه بر سه مسیر موجود، خط لوله باکو – تفلیس – ارزروم، خط لوله گاز ترانس آناتولی (TANAP) و خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP)، قرار است مسیر چهارم ساخته شود که خط لوله ایغدیر – نخجوان خواهد بود.

بنابراین، این رویکرد احتمال افزایش صادرات منابع گاز طبیعی به اروپا از کشورهای ترک‌نشین حوزه خزر را تشدید می‌کند. در مجموع، این حجم می‌تواند بیش از ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز باشد که مطمئناً توانایی رقابت با صادرات روسیه را دارد.