کاهش واردات گاز روسی و تمدید قرارداد ایران

به گزارش اختصاصی انرژی پرس؛ امنیت یک کشور شامل مولفه‌های بسیاری است که در این میان، امنیت انرژی نقش ویژه‌ای دارد. میزان توسعه و امنیت بخش انرژی تا حد زیادی جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و دفاعی دولت را تعیین می‌کند. در دسترس بودن منابع انرژی طبیعی یک کشور (به ویژه نفت و گاز) و فناوری‌ها (تولید انرژی سبز، انرژی هسته ای، کارخانه های فرآوری) طبیعتاً هم مزیت‌های رقابتی و هم سطح کافی از امنیت انرژی و استقلال را ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، کمبود منابع مناسب و توسعه نیافتگی فناوری‌های صنعتی منجر به وابستگی شدید به تامین کنندگان خارجی می‌شود.

در این راستا، یک دولت وابسته به واردات در سیاست انرژی خود تلاش می‌کند تا انحصار یک عامل خارجی را به حداقل برساند، سلطه کامل یک تامین کننده در بازار ملی را حذف و وابستگی موجود توسط سایر تامین کنندگان را کمرنگ کند. چنین سیاستی در عمل جهانی جدید نیست و قاعدتاً با هدف در نظر گرفتن شرایط بازار جهانی و فرآیندهای ژئوپلیتیکی است.

ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیای و سطح توسعه علمی و فناوری، نه از منابع طبیعی کافی نفت و گاز برخوردار بوده و نه دارای فناوری صنعتی بالایی است. به دلایل عینی، آنکارا باید نیازهای انرژی خود را عمدتاً از طریق واردات گاز از تعدادی از کشورها تأمین کند.

در آغاز قرن بیست و یکم، با اجرای پروژه‌های بزرگ انرژی که عمدتاً توسط ایالات متحده و انگلستان حمایت می‌شد، منابع نفت و گاز آذربایجان با دور زدن روسیه از طریق خاک ترکیه به کشورهای اتحادیه اروپا صادر می‌شوند. از همین روی، ترکیه به یک مرکز ترانزیت کلیدی تبدیل شد و طبیعتاً تأثیر مثبتی بر امنیت انرژی دولت ترکیه داشت. واقعیت این است که ترکیه نه تنها یک راه ارتباطی ترانزیت نفت و گاز دریای خزر به اروپا است، بلکه این نوع مواد خام استراتژیک را با قیمت‌های مناسب مثلا از آذربایجان دریافت می‌کند.

با این حال، حجم صادرات گاز آذربایجان برای تامین تمام نیازهای انرژی اقتصاد رو به رشد ترکیه کافی نیست. به همین دلیل است که ترکیه علاوه بر ارتباطات انرژی از آذربایجان (به ویژه خط لوله گاز باکو-تفلیس-ارزروم، خط لوله گاز ترانس آناتولی و خط لوله نفت باکو-تفلیس-جیهان)، در توسعه انرژی بسیار موفق بوده است.

همچنین، مشارکت ترکیه با روسیه در چارچوب این سیاست عمل‌گرایانه منجر به تعدادی از پروژه‌های بزرگ موجود و آینده‌نگر در بخش انرژی به ویژه، خطوط لوله گاز بلو استریم و ترکیش استریم، نیروگاه آک‌ کویو، است. اگرچه آنکارا از تعدادی دیگر از کشورهای دیگر به ویژه از طریق خط لوله از ایران، و LNG از الجزایر، فرانسه، مصر، برزیل، قزاقستان، نیجریه و ایالات متحده گاز وارد می‌کند، اما روسیه همچنان تامین کننده خارجی اصلی گاز است.

کاهش وابستگی به روسیه

به عنوان مثال، روسیه در سال ۲۰۲۲، ۲۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه از طریق خطوط لوله ترکیش استریم و بلو استریم صادر کرد، در حالی که در پایان سال ۲۰۲۳ این نوع صادرات روسیه به ترکیه به سطح ۱۵ میلیارد متر مکعب گاز، تقریباً به سطح سال ۲۰۱۹، کاهش یافت. برای مقایسه، آذربایجان در سال ۲۰۲۳ ، ۱۰ میلیارد و ۲۵۷.۲۲ میلیون متر مکعب گاز از میدان شاه دنیز به ترکیه صادر کرده است، یعنی ۱۷.۸ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۲.

در سال ۲۰۲۳، روسیه تامین کننده اصلی گاز و نفت ترکیه باقی ماند. بر اساس گزارش نشریه ترکیه‌ای حریت در اکتبر ۲۰۲۳، ۴۹.۹۳ درصد از واردات نفت ترکیه از روسیه است، در حالی که این رقم در سال ۲۰۲۲، ۴۰.۷۴ درصد نفت بوده است. به لطف افزایش عرضه نفت و محصولات نفتی روسیه، ترکیه در سال ۲۰۲۳ حدود ۲ میلیارد دلار صرفه جویی کرد. روسیه همچنین صادرکننده اصلی گاز طبیعی به ترکیه در سال ۲۰۲۳ بود. در اکتبر ۲۰۲۳، ۵۹.۱۴ درصد از واردات ترکیه را به خود اختصاص داد. در همان زمان، مسکو مسائل مربوط به پرداخت‌های معوق را با آنکارا حل کرد که تأثیر مثبتی در حل مشکلات اقتصادی ترکیه داشت.برای نمونه، ترکیه به دلیل افزایش قیمت انرژی، پرداخت گاز روسیه به ارزش ۶۰۰ میلیون دلار را تا سال ۲۰۲۴ به تعویق انداخت.

اما در سال ۲۰۲۳، روسیه رهبری خود را به عنوان صادرکننده گاز به ترکیه از دست داد و در نهایت سوم شد. الجزایر و ایالات متحده تامین کنندگان اصلی گاز ترکیه بودند. به طور خاص، الجزایر ۱.۸ میلیون تن گاز به ارزش ۱ میلیارد دلار و ایالات متحده ۱.۱ میلیون تن گاز به ارزش ۶۲۸ میلیون دلار صادر کرده است.

ترکیه در سال ۲۰۲۳ تولید گاز طبیعی خود را از میدان ساکاریا در دریای سیاه آغاز کرد که بر اساس برنامه‌های ترک‌ها این امکان را به آنها می‌دهد تا نیازهای بازار داخلی را تامین کنند و واردات گاز طبیعی را در آینده قابل پیش بینی کاهش دهند. با این حال، هنوز خیلی زود است که در مورد حجم تجاری و یک فرآیند کاملاً تثبیت شده تولید و توزیع گاز از میدان صحبت شود.

در طول مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری ۲۰۲۳، رقیب اصلی رجب اردوغان، کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوری خواه خلق (RPP) که طرفدار آمریکاست، او را متهم کرد که ترکیه را از طریق سیاست انرژی خود کاملاً به گاز و نفت روسیه وابسته کرده است. به گفته اپوزیسیون ترکیه، ظاهراً مشارکت استراتژیک مشابه با روسیه می‌تواند به وابستگی شدید ترکیه نه تنها در انرژی و اقتصاد به طور کلی، بلکه در سیاست و امنیت منجر شود.

به عبارت دیگر، رهبر وقت RPP، در راستای سیاست آمریکا مبنی بر ایجاد شکاف در مشارکت راهبردی ترکیه و روسیه، به مردم این پیام را می‌داد که استراتژی امنیت انرژی باید به نفع تنوع بخشیدن و قویتر شدن تجدید نظر شود. روابط با ایالات متحده بر وضعیت بحرانی اقتصاد و دارایی ترکیه تاکید ویژه‌ای دارد زیرا بدون سرمایه گذاری خارجی از سوی کشورهای غربی و موسسات مالی بین المللی، رفع آن دشوار خواهد بود.

به ویژه، ترکیه شروع به کاهش سریع خرید گاز خود از روسیه کرده است، اما خرید LNG خود از ایالات متحده را افزایش می‌دهد. در آوریل ۲۰۲۴، آلپارسلان بایراکتار، وزیر انرژی ترکیه از آغاز مذاکرات با شرکت انرژی ایالات متحده ExxonMobil برای امضای قرارداد چند میلیارد دلاری گاز طبیعی مایع (LNG) و کاهش وابستگی این کشور به انرژی روسیه خبر داد. بایراکتار در مصاحبه با فایننشال تایمز بر اهمیت تنوع بخشیدن به منابع گاز برای تضمین امنیت انرژی ترکیه تاکید کرد. وی گفت: «ما باید به دنبال گاز از همه کشورها اعم از روسیه، آذربایجان، ایران یا LNG سایر کشورها، باشیم.»

این واقعیت که سیستم بانکی ترکیه از ابتدای سال ۲۰۲۴ با استدلال «فشار و تهدیدات تحریمی آمریکا» از پذیرش پرداخت‌ها و تراکنش‌های روسی شرکت‌های روسی خودداری کرد، گواهی بر تغییر جدید در سیاست ترکیه به نفع از سرگیری روابط با متحد اصلی آمریکا است. آنکارا، به لطف موافقت با الحاق فنلاند و سوئد به ناتو، در حال حاضر انگیزه‌های مثبتی از واشنگتن دریافت کرده است. به طور خاص، ایالات متحده یک “قرارداد نظامی” برای تامین ۴۰ جت جنگنده ارتقا یافته را تصویب کرد، همچنین بانک جهانی تصمیم گرفت کمک‌های مالی به ترکیه را برای سه سال آینده از ۱۷ میلیارد دلار به ۳۵ میلیارد دلار (یعنی ۱۸ میلیارد دلار) افزایش دهد.

بنابراین، ترکیه در حال تغییر مسیر امنیت انرژی خود به نفع کاهش وابستگی خود به روسیه است. از این نظر، آنکارا در اجرای پروژه‌های انرژی جدید در فضای پس از شوروی، مربوط به دسترسی ترکیه به منابع انرژی کشورهای ترک‌نشین آسیای مرکزی (به ویژه ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان) روی حمایت آمریکا و اروپا و ادغام آنها با کریدور گاز جنوبی و ترانزیت ترانس آناتولی حساب می‌کند. البته، چنین چشم‌اندازی به ترکیه اطمینان می‌دهد که صادرات مطلوب جدید حامل‌های انرژی (عمدتاً گاز) از سواحل شرقی حوضه خزر و تنوع مؤثر امنیت انرژی را تضمین می‌کند.

طبیعتا چنین رویکردی از سوی ترکیه به معنای توقف واردات منابع انرژی روسیه از سوی ترکیه نیست. با این حال، نسبت چنین وارداتی به منظور به حداقل رساندن وابستگی کاهش خواهد یافت.

تمدید قرارداد گازی ایران

همانطور که ملاحظه شد، راهبردی دولت ترکیه در امنیت انرژی متنوع سازی منابع وارداتی است که یکی از گزینه های مهم در این راستا ایران است. اخیرا مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران درباره تمدید قرارداد گازی با ترکیه بیان داشت: تا پایان قرارداد گازی با ترکیه دو سال فرصت داریم، در سفر اخیر رییس جمهور به ترکیه مقامات این کشور اعلام کردند که متقاضی تمدید قرارداد هستند. مذاکرات انجام شده و دو طرف بر تمدید تاکید شد.

ترکیه تا همین اواخر در چارچوب همکاری‌های دو کشور در مجموع ۱۵۶ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از ایران طی ۲۸ سال گذشته وارد کرده است. در این راستا، آنکارا به دنبال امضای قراردادهای گازی جدید با همسایه جنوب شرقی خود است. ایران همچنان دومین تامین کننده گاز طبیعی آنکارا بوده و این کشور که دارای منابع نفت و گاز است، ۱۶ درصد گاز طبیعی مورد نیاز ترکیه را در سال ۲۰۲۳ تامین کرده است. بر اساس اطلاعات رسمی، ترکیه حدود ۳.۳ میلیارد دلار گاز طبیعی از این کشور در سال ۲۰۲۳ وارد کرده است.

یکی دیگر از اهداف مهم ترکیه از خرید گاز ایران، تحقق رویای هاب منطقه‌ای گاز است که قدرت بالایی را برای این کشور در بحث قیمت‌گذاری گاز و صادرات به اروپا می‌بخشد. از همین روی، این کشور به دنبال خرید گاز از تمام کشورهای همسایه و منطقه مانند آذربایجان، ایران، ترکمنستان،…. است. در واقع، گاز ایران نقش مهمی در راستای اهداف راهبردی و اقتصادی ترکیه بازی می‌کند.

البته این امر برای ایران نیز از اهمیت راهبردی برخوردار است. بنابراین اگر برای صنعت انرژی و سیاست خارجی ایران تدبیری اندیشیده نشود، بازارهای منطقه‌ای و جهانی از دست رفته و نفوذ ایران در بازار انرژی کاهش می‌یابد. با توجه به اینکه تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز تا حد زیادی سهم بازار خود را حفظ کرده اند، ایران در بازار انرژی کار آسانی نخواهد بود.

در حال حاضر ایران به جز صادرات گاز به ترکیه و عراق متقاضی عمده دیگری ندارد. اگرچه اکثر کشورهای همسایه ظرفیت بازار خوبی برای گاز طبیعی ایران دارند، اما پروژه‌های انتقال گاز ایران ناقص مانده‌اند. صادرات انرژی با ایجاد وابستگی متقابل و در نهایت افزایش سهم ایران از بازار انرژی منطقه‌ای و جهانی، امکان افزایش امنیت و حجم تجارت منطقه را فراهم می‌کند.