متانول در آستانه تعدیل؛ اولویت تکمیل در پتروشیمی‌ها با چه زنجیره‌ای است؟

به گزارش «انرژی پرس» توسعه زنجیره‌های ارزش در صنعت پتروشیمی ایران، یکی از کلیدهای اصلی برای افزایش سودآوری، اشتغال‌زایی و حضور موثر در بازارهای جهانی است. با این حال، سیاست‌گذاری‌های نادرست، تمرکز بر صادرات مواد خام و کمبود فناوری‌های پیشرفته، این صنعت را از دستیابی به پتانسیل کامل خود باز داشته است. محسن انصاری، کارشناس پتروشیمی، در گفت‌وگو اختصاصی با این رسانه، به بررسی اولویت‌های توسعه زنجیره‌های ارزش، از جمله مشتقات اتیلن‌اکساید، پروپیلن و فرمالدهید می‌پردازد و بر ضرورت بهره‌گیری از خوراک مایع در کنار خوراک گازی تأکید می‌کند.

چه زنجیره‌هایی در اولویت تکمیل هستند؟

انصاری در پاسخ به این پرسش که به‌جای فشار برای تکمیل همه زنجیره‌های ارزش، روی کدام مسیرها باید تمرکز شود، می‌گوید: «باید به سمت زنجیره‌هایی برویم که از یک‌سو سودآوری اقتصادی بالایی برای کشور دارند و از سوی دیگر پیچیدگی فنی زیادی ندارند؛ یعنی هم اجرایی‌اند و هم انتقال دانش فنی آن‌ها در داخل کشور ممکن است.»

او به عنوان نمونه می‌گوید در زنجیره متانول می‌توان به‌جای مسیرهای پیچیده‌تری مثل MTP، به سمت تولید مشتقاتی چون فرمالدهید، فرمالین و استیک‌اسید رفت. این محصولات علاوه بر بازار خوب، به لحاظ تکنولوژیکی نیز ساده‌تر و بومی‌سازی‌پذیرترند. انصاری همچنین در زنجیره اتیلن، مسیرهایی مانند تولید اتیلن‌اکساید و مشتقات پایین‌دستی آن مانند PVA را پیشنهاد می‌دهد؛ محصولاتی با حاشیه سود مناسب و پیچیدگی فنی کمتر.

در زنجیره پروپان نیز به مسیر PDH اشاره می‌کند؛ گرچه در شرایط فعلی، به‌دلیل قیمت بالای پروپان و وضعیت بازار پروپیلن، اجرای آن صرفه اقتصادی چندانی ندارد. با این حال، او این مسیر را برای تأمین پروپیلن در کشور ضروری می‌داند.

انصاری در ادامه انتقاداتی به تمرکز بیش از حد سیاست‌گذاران روی خوراک گاز مطرح می‌کند و می‌گوید: «ما سال‌ها روی تأمین خوراک گازی برای پتروشیمی‌ها متمرکز بودیم و از خوراک مایع غافل شدیم؛ در حالی که نفت خام یک مزیت مهم در کشور ماست. کشورهایی مثل عربستان و کره جنوبی، پتروشیمی‌های خود را بر پایه نفت خام توسعه داده‌اند، اما ما هنوز هم پتروشیمی‌های خوراک‌مایع محدودی مثل تبریز و شازند داریم.» او اضافه می‌کند که تنوع محصول در پتروشیمی‌های خوراک‌مایع معمولاً بالاتر است و حاشیه سود بهتری نیز به همراه دارد.

چرا زنجیره اتیلن‌اکساید در ایران توسعه نیافته است؟

محسن انصاری، کارشناس پتروشیمی، در پاسخ به این سوال که چرا زنجیره‌های ارزش حاصل از اتیلن اکساید، مانند سورفکتانت‌ها، مواد دارویی یا پلی‌استرها در ایران توسعه نیافته‌اند، می‌گوید این مسأله بخشی از یک نگاه کلان اشتباه در سیاست‌گذاری صنعت پتروشیمی ایران طی سال‌های گذشته است. به گفته او، تمرکز سیاست‌گذاران بیشتر بر توسعه صادرات محصولات پایه با کمترین ارزش افزوده—نظیر متانول، اوره، آمونیاک و MEG—بوده است؛ در حالی‌ که زنجیره‌های پایین‌دستی این مواد عمدتاً نادیده گرفته شده‌اند.

از اتیلن اکساید تا سورفکتانت و دارو؛ حلقه‌هایی که ساخته نشدند

انصاری معتقد است استفاده از اتیلن‌اکساید به‌عنوان پیش‌ماده در صنایع دارویی و شوینده‌ها، نیازمند رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه بین‌المللی و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته است. اما ایران، به‌دلیل محدودیت‌های ناشی از تحریم، کمبود دانش فنی و چالش‌های سرمایه‌گذاری، هنوز نتوانسته به این استانداردها دست یابد. بنابراین، استفاده از این ماده ارزشمند به‌جای حرکت به سمت محصولات با ارزش افزوده بالا مانند پلی‌اتیلن گلایکول (PEG) یا مواد استریل‌کننده دارویی، صرفاً محدود شده به تولید MEG و صادرات خام آن.

زنجیره پلی‌استر؛ یک ظرفیت مغفول دیگر

در ادامه همین زنجیره، MEG یکی از مواد اولیه اصلی برای تولید پلی‌اتیلن ترفتالات (PET) است، که کاربرد گسترده‌ای در صنایع نساجی و بسته‌بندی دارد. انصاری توضیح می‌دهد که تولید MEG در ایران بیش از نیاز داخلی است و حدود یک میلیون تن در سال تولید می‌شود؛ اما برای تولید PET نیاز به اسید ترفتالیک (PTA) نیز هست. در حال حاضر تنها پتروشیمی تندگویان بخشی از نیاز این زنجیره را تأمین می‌کند و در کل، کشور با کمبود تولید PTA روبه‌روست.

دلیل اصلی این کمبود نیز به گفته انصاری، عدم توسعه زنجیره آروماتیک‌ها در ایران است؛ چراکه PTA از پارازایلن تولید می‌شود و تولید پارازایلن نیز در کشور در سطح پایینی قرار دارد. در نتیجه، زنجیره کامل تولید رزین‌های پلی‌استری مثل PET ناقص باقی مانده و عملاً توسعه نیافته است.

رقابت‌ناپذیری با چین و هند

یکی دیگر از موانع اصلی توسعه این زنجیره، رقابت‌پذیری پایین صنایع پتروشیمی ایران با رقبای جهانی مانند چین و هند است. انصاری می‌گوید: «با توجه به هزینه‌های بالا، مشکلات واردات تجهیزات، و عدم دسترسی به فناوری‌های روز، نمی‌توانیم با تولیدکنندگان آسیایی در بازار رقابت کنیم.» این در حالی است که بسیاری از مواد اولیه این زنجیره‌ها نیز ناچار از طریق واردات تأمین می‌شوند.

سرمایه‌گذاری حداقلی و انتخاب‌های اشتباه

او تأکید می‌کند که مسیر سرمایه‌گذاری در پتروشیمی ایران به‌سمت پروژه‌هایی سوق داده شده که نیاز به سرمایه اولیه کمتری دارند و سریع‌تر به سوددهی می‌رسند؛ مانند پلی‌اتیلن یا پلی‌پروپیلن. اما این رویکرد، باعث عقب‌ماندگی کشور در تولید محصولات با ارزش افزوده بالا شده است. به گفته این کارشناس، تا زمانی که نگاه کمی‌محور در صنعت پتروشیمی ایران حاکم باشد و سیاست‌گذاران صرفاً به دنبال درآمد کوتاه‌مدت از صادرات مواد خام باشند، نمی‌توان انتظار داشت زنجیره‌هایی مانند سورفکتانت‌ها، پلی‌یورتان‌ها یا پلی‌استرها در مقیاس صنعتی در کشور توسعه یابند.

در افق ۵ تا ۱۰ سال آینده، کدام زنجیره‌ها باید واقع‌بینانه تعدیل یا حذف شوند؟

انصاری «حذف کامل» هیچ زنجیره‌ای را در افق ۵ تا ۱۰ سال آینده توصیه نمی‌کند، اما بر «تعدیل منفی یا مثبت» زنجیره‌ها تأکید دارد. به‌گفته او: زنجیره‌های پروپیلن و سی‌فور (C4) نیازمند تعدیل مثبت هستند، چراکه حتی زنجیره بوتن (C4) وضعیت ضعیف‌تری نسبت به پروپیلن دارد و هم از نظر تنوع و هم از نظر کیفیت صادراتی باید توسعه یابد.

در مقابل، زنجیره متانول نیازمند تعدیل منفی است. انصاری می‌گوید: «تولید متانول در ۱۰ سال آینده باید به‌شدت کاهش پیدا کند یا حتی متوقف شود. البته این تصمیم باید خیلی زودتر گرفته می‌شد.»

او انتقاد دارد که به جای صدور مجوزهای جدید برای تولید متانول، سیاست‌گذاران باید سرمایه‌گذاران را به همکاری با واحدهای موجود برای تکمیل زنجیره ارزش متانول سوق دهند.