غارت نفت ایران در میادین مشترک در سایه تحریم/ همسایگان به‌دنبال تصاحب بازارهای جهانی، ایران به‌دنبال واردات گاز

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، قطر روز یکشنبه از طرح جدید خود برای افزایش برداشت از میدان گازی مشترک با ایران رونمایی کرد. سعد شریده الکعبی، وزیر انرژی قطر در یک کنفرانس خبری گفت: «مطالعات اخیر نشان داده است که ذخیره گازی میدان گنبد شمالی ۲۴۰ تریلیون فوت مکعب بیش از برآوردهای قبلی است و بر همین اساس، ذخایر گاز قطر از ۱۷۶۰ به بیش از ۲۰۰۰ تریلیون فوت مکعب افزایش یافته است.» وزیر انرژی قطر افزود: «نتایج این مطالعات ما را قادر می‌سازد تا توسعه یک پروژه جدید گاز طبیعی مایع (LNG) را از بخش غربی میدان گنبد شمالی با ظرفیت تولید حدود ۱۶ میلیون تن در سال کلید بزنیم.»

افزایش ذخایر گازی قطر که به دنبال تصاحب بازار LNG خبر خوشایندی برای رقبای آن مانند ایالات متحده و استرالیا نیست. از سوی دیگر، قطر این میدان مشترک با ایران است که باوجود داشتن دومین ذخایر بزرگ جهان، در سال‌های خود با ناترازی مواجه شده و روی به واردات از ترکمنستان کرده است. از همین روی، طبیعتا این پرسش را مطرح می‌کند که دلیل موفقیت قطر در مقایسه با ایران چیست؟ با وجود سطح پایین سرمایه گذاری پایین در مقایسه با کشورها ثروتمند منطقه آیا میادین مشترک نفت و گاز ایران دچار این سرنوشت خواهند شد؟

در مجموع، تعداد میادین مشترک خلیج فارس بین ایران و همسایگانش حداقل ۱۵ میدان است، از همین روی این پرسش‌ها را در مورد وضعیت این میادین و اینکه مهم ترین اختلافات بر سر آنها چیست، ایجاد می‌کند. از همین روی لازم به بررسی برخی از میادین مشترک ایران با همسایگان جنوبی است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

نگاه کلی به میادین مشترک

ایران چهارمین کشور از نظر دارا بودن ذخایر نفتی و دومین کشور از نظر ذخایر گازی در جهان است و درمجموع بزرگ‌ترین کشور دنیا به لحاظ دارا بودن ذخایر هیدروکربنی به شمار می‌رود. این ذخایر در میادین متعدد نفت و گاز کشور گسترده بوده و از این تعداد ۲۸ مخزن مشترک است. به این معنا که ایران در این میادین با یک یا چند کشور همسایه مشترک است و هر کدام سهمی از این میادین دارند. بزرگ‌ترین شریک ایران در میادین مشترک همسایه غربی ایران، عراق است که ۱۲ میدان مشترک بین دو کشور وجود دارد.

همچنین ایران در پنج میدان با امارات متحده عربی، چهار میدان با عربستان، چهار میدان با قطر و یک میدان با هرکدام از کشورهای عمان، کویت و ترکمنستان مشترک است. اهمیت میادین مشترک آنچنان برای ایران زیاد است که درمجموع ۵۰ درصد از ذخایر گازی کشف‌شده کشور در میادین مشترک گازی قرار دارد. با این حال بر اساس آنچه وزارت نفت اعلام کرده، از ۲۸ مخزن مشترک، ایران در ۱۵ میدان فعال است  و توسعه ۱۳ میدان دیگر یا انجام‌نشده و یا هنوز به تولید نرسیده است. از مهم‌ترین میادین گازی ایران باید به میدان مشترک پارس جنوبی اشاره کرد که بزرگ‌ترین میدان مشترک گازی دنیا است.

میادین مشترک با عراق

همانطور که اشاره شد بزرگ‌ترین شریک ایران در میادین مشترک همسایه غربی ایران، عراق است. که برخی ازمهمترین آنان شامل این موارد است: میدان مشترک نفتی آذر در بلوک اناران واقع در کوه‌های زاگرس که در امتداد مرز ایران و عراق و در قسمت جنوب غربی استان ایلام بین دو شهر مهران و دهلران قرار دارد که مساحت آن به ۴۸۴ کیلومتر مربع می رسد. این میدان نفتی در عراق میدان البدره نامیده می‌شود. میزان تولید نفت میدان آذر، روزانه ۶۵ هزار بشکه است که در صورت رفع تحریم‌ها می‌توان آن را افزایش داد.

میدان مشترک آزادگان که در مجاورت میدان نفتی مجنون عراق قرار دارد، بزرگترین میدان نفتی مشترک دو کشور ایران و عراق است. براساس اعلام مقامات ایران، تولید نفت میدان آزادگان در این طرح در یک دوره هفت‌ساله، از ۱۹۰ هزار به ۵۷۰ هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت، یعنی تولید نفت ایران ۳۸۰ هزار بشکه در روز زیاد خواهد شد. از سال گذشته تاکنون، فقط در میدان مشترک آزادگان جنوبی، ۶۰ حلقه چاه جدید به ظرفیت تولید اضافه شده و تولید این میدان را به ۱۲۰ هزار بشکه در روز رسانده است.

میدان یادآوران در مجاورت میدان سنباد عراق است از دیگر میادین نفتی مشترک دو کشور است که از آن دو نوع نفت سنگین و نفت سبک استخراج می شود. مجتبی مرادی، مجری طرح توسعه میدان نفتی یادآوران سال گذشته اعلام کرد؛ انتظار می‌رود با اعتبار ۴۰۰ میلیون دلاری میدان مشترک یادآوران توسعه یابد و ظرفیت تولیدش به ۴۲ هزار بشکه در روز برسد.

همچنین دیگر میادین نفتی مشترک ایران و عراق از جمله شامل میدان نفت شهر(در عراق با نام میدان نفت خانه)، میدان دهلران(در عراق با نام میدان ابوغریب)، میدان پایدار غرب ) در عراق با نام میدان فکه) می‌باشد. به گفته محسن خجسته مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران؛ تمام میادین مشترک این کشور تعیین تکلیف شده اند و تا پایان امسال (سال شمسی) قرارداد توسعه دو میدان مشترک به امضا می‌رسد.

البته عراق در سالهای اخیر با جذب شرکتهای بزرگ غربی مانند توتال و شرقی چینی و روسی توانسته روی میادین مشترک باعراق سرمایه‌گذاری سطح بالایی داشته باشد.

میادین مشترک ایران و عربستان

میادین نفت و گاز مشترک بین عربستان سعودی و ایران از جمله مناطق فعال در قدرت نفتی دو کشور هستند، زیرا دارای ذخایر عظیمی از سوخت‌های فسیلی هستند که آنها را به بازیگران مهمی در بازارهای جهانی تبدیل می‌کند. اخیراً، روابط عربستان و ایران پس از توقف از سال ۲۰۱۶، شاهد تلاش هایی برای بازگشت به حالت عادی با میانجی گری چین بوده است. به طور کلی، آب‌های خلیج فارس به دلیل ثروت عظیم نفتی خود و داشتن مشهورترین میادین نفت و گاز دریایی، از سایر مناطق متمایز می‌شوند.

در این میان، میادین مرزی نفت و گاز که عربستان سعودی و ایران را به هم متصل می‌کند، از جمله فرصت‌های سرمایه گذاری موجود برای اکتشاف همه منابع هیدروکربنی موجود است. این احتمال وجود دارد که مذاکرات دو کشور در آینده شامل افزایش همکاری‌های اقتصادی در توسعه میادین نفت و گاز باشد، زیرا آنها به دنبال افزایش تولید سوخت‌های فسیلی به ویژه گاز طبیعی با تقاضای زیاد برای آن هستند.

به طور کلی ایران ۲۸ میدان نفت و گاز مشترک با کشورهای همسایه دارد و این میادین مشترک ۲۰ درصد از ذخایر نفت و ۳۰ درصد گاز طبیعی ایران را در خود جای داده که معروف ترین آنها میدان پارس جنوبی بوده که ایران با قطر مشترک است..با این حال، میزان گاز ایران در میادین مشترک با همسایگان، به دلیل ذخایر استفاده نشده و اختلافات مرزی مداوم هنوز کاملا مشخص نیست.

از جمله میادین نفت و گاز مشترک بین عربستان و ایران، میدان نفتی اسفندیار ایران بوده که از طریق مرز دریایی بین آنها به میدان لولو عربستان متصل است. در آگوست ۲۰۲۲، ایران تصمیم گرفت توسعه میدان اسفندیار را با ذخایر پیش بینی شده تا ۵۰۰ میلیون بشکه معادل نفت و گاز آغاز کند. بر اساس اظهارات مقامات ایران، پیش بینی می‌شود طرح‌های فاز اول توسعه میدان در مدت ۳ سال اجرایی شود که شامل تکمیل طراحی و ساخت، نصب سکوهای حفاری، و شروع به حفاری ۴ حلقه چاه تولیدی است. اعلام توسعه میدان اسفندیار در چارچوب تلاش ایران در دولت سیزدهم برای افزایش تولید نفت از مخازن مشترک و میادین نفتی است.

همچنین یک میدان نفتی در امتداد مرز دریایی عربستان و ایران به نام میدان «فروزان» وجود دارد که به میدان مرجان عربستان متصل و دارای ذخایر عظیم نفتی است. به گفته موسسه تحقیقاتی  Wood Mackenzie، میدان مرجان در سواحل شرقی عربستان سعودی قرار دارد و بیشتر ذخایر نفتی آن در بخش عربستان سعودی قرار دارد، اگرچه بخش فروزان ایران نیز حاوی مقادیر زیادی نفت است. میدان مرجان عربستان در سال ۱۹۶۸ با ذخایر ۲.۳۱ میلیارد بشکه نفت خام و تولید روزانه ۲۷۰ هزار بشکه کشف شد.

آرامکو عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ حدود ۳۴ قرارداد با شرکت‌های سعودی و بین المللی برای افزایش تولید نفت خام و گاز از میادین مرجان امضا کرد که ارزش کل قراردادها بالغ بر ۱۸ میلیارد دلار است. برنامه افزایش تولید در میدان مرجان شامل پروژه‌های تلفیقی برای افزایش تولید نفت خام، گاز همراه و گاز غیر مرتبط با هدف افزایش تولید نفت به میزان ۳۰۰ هزار بشکه در روز است. هدف این برنامه همچنین پردازش روزانه ۲.۵ میلیارد فوت مکعب گاز و همچنین افزایش تولید ۳۶۰ هزار بشکه در روز مایعات گاز طبیعی حاوی اتان و غیره است.

در مورد میدان نفتی فروزان در ایران، این میدان نفتی در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرقی جزیره خارک ایران قرار دارد که در سال ۱۹۶۶ کشف شد. این میدان نفتی فراساحلی با ظرفیت تولید اولیه ۱۰۰ هزار بشکه در روز در سال ۱۹۸۷ شروع به کار کرد. البته این میزان کاهش یافت و اکنون ایران برای توسعه مجدد میدان، از جمله نصب سکوهای دریایی جدید، تلاش می‌کند تا تولید را دو برابر و به ۸۰ هزار بشکه در روز برساند.

اختلاف بزرگ بر سر آرش

به باور کارشناسان، احیای روابط ایران و عربستان می‌تواند برای حل مناقشه بر سر میدان آرش/ الدره بین دو کشور و کویت، کارساز باشد.امضای توافقنامه‌ای بین عربستان سعودی و کویت در سال ۲۰۲۲ برای توسعه میدان آرش، اعتراض ایران را به همراه داشت و حق مشترک این کشور به عنوان کشور ثالث در این میدان را تایید کرد. زیرا این واقعیت که بخش هایی از میدان در آب‌های بین ایران و کویت قابل کتمان نیست. از سوی دیگر، کویت در آن زمان این ادعای ایران را رد و تاکید کرد که میدان آرش صرفا برای کویت و عربستان است و در منطقه مشترک زیر آب بین دو کشور در خلیج فارس قرار دارد.

«آرش» یک میدان گازی است که در سال ۱۹۶۰ کشف شد و توسعه آن منجر به تولید روزانه حدود یک میلیارد فوت مکعب استاندارد گاز و حدود ۸۴ هزار بشکه میعانات گازی در روز خواهد شد. پس از این تشدید تنش‌ها، جواد اوجی، وزیر نفت ایران، از رایزنی با کویت و عربستان برای حل اختلافات مربوط به این میدان خبر داد.

سایه سنگین سه جزیره ایرانی

در سالهای اخیر امارات ادعاهایی در مورد سه جزیره ایرانی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک داشته که باعث تیرگی روابط دو کشور شده است. این اختلافات میتواند بر همکاری دوجانبه در میادین مشترک نیز سایه بیافکند. برای نمونه، بر سر میدان «نصرت» که در سمت اماراتی «میدان الفاتح» نامیده می‌شود و در نزدیکی جزیره سیری قرار دارد، اختلافاتی وجود دارد. ذخایر این میدان علاوه بر ۹ میلیارد و ۲۰۰ میلیون بشکه برآورد شده است.

همچنین، میدان سلمان در مرز دریایی ایران و امارات امتداد دارد و تقریباً ۶۶ درصد از ساختار میدان در آب‌های ایران قرار دارد. این میدان دارای ذخایر مشترک با میدان ابوالبوخوش امارات است که ایران ۷۰ درصد از آن را در اختیار دارد و ۳۰ درصد باقی مانده برای امارات است. کشف این میدان به سال ۱۹۶۵ برمی‌گردد و ذخایر میدان نفت و گاز فراساحلی حدود ۴.۵ میلیارد بشکه تخمین زده می‌شود و ۱.۶ میلیارد بشکه قابل استخراج است و تقریباً ۴۷۳ میلیون بشکه نفت و ۵.۲ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی دارد.

بر اساس آخرین اظهارات، شرکت نفت فلات قاره ایران روزانه حدود ۱۶۰ میلیون فوت مکعب گاز از طریق سکوی KBP استخراج می‌کند. این شرکت از طریق خط لوله‌ای به قطر ۳۰ اینچ به طول ۱۴۵ کیلومتر، گاز را از میدان دریایی به جزیره سیری منتقل می‌کند و پس از آن به عسلویه و پارس جنوبی از طریق خط لوله‌ای به قطر ۳۲ اینچ با خط لوله به طول ۳۰۰ کیلومتر انتقال می‌یابد. در دسامبر ۲۰۲۰، شرکت نفت فلات قاره ایران چاه‌های ۶۲ و ۶۳ میدان سلمان را به منظور افزایش تولید نفت، ایمن سازی مخازن و تخلیه آب از چاه‌ها و مناطق اطراف بازسازی کرد.

میدان نفتی سلمان ۷۶.۹۷ درصد از کل ذخایر قابل استحصال را بازیابی کرد و تولید در سال ۲۰۱۳ به اوج رسید. تولید نفت خام و میعانات گازی در اوج تولید تقریباً ۵۳.۸۲ هزار بشکه در روز و ۶۵۰ میلیون فوت مکعب گاز طبیعی برآورد شده است. بر اساس مفروضات اقتصادی، میدان فراساحلی تا رسیدن به محدودیت اقتصادی در سال ۲۰۵۰ به تولید ادامه خواهد داد. ذخایر میدان نفتی سلمان ۰.۱۰ درصد از کل ذخایر باقی مانده برای تولید میدان نفتی در سطح جهان را تشکیل می‌دهد.

میدان هنگام

در دهه‌های اخیر ایران و عمان روابط سطح بالا و مثبتی داشته اند و این موضوع بر توسعه میدان مشترک «هنگام» تاثیرگذاشته است. بطوریکه سال گذشته توافق نهایی برای توسعه میدان مشترک هنگام و تعیین سهم هریک از طرف‌ها منوط به تشکیل کارگروه‌های فنی مشترک دو کشور و بررسی‌های کارشناسی درباره ابعاد فنی، حقوقی و قراردادی است. مطرح‌شدن موضوع توسعه یکپارچه این میدان و تفاهم‌نامه امضاشده فرصت مناسبی برای استفاده از مزایای این الگو از توسعه است تا ایران از آن برای توسعه سایر میادین مشترک توسعه نیافته استفاده کند. این میدان، تنها میدان مشترک ایران و عمان است و در تنگه هرمز در بخش شرقی خلیج‌فارس و ۴۵ کیلومتری جزیره قشم واقع شده است. بخش ایرانی این میدان «هنگام» و بخش عمانی «بوخای غربی» نامیده می‌شود.

نتیجه‌گیری

در مجموع می‌توان اینگونه برداشت که باوجود تاکید دولت بر برداشت از میادین مشترک، ایران با رقبایی مواجه است که به دلیل دسترسی به ثروت فراوان خود و تکنولوژی غربی توانسته‌اند گوی سبقت را از ایران بربایند. باید توجه داشت که به دلیل تکنولوژی و نبود قانون ویژه در این امر، همسایگان به ویژه در پارس جنوبی از این ضعف تهران نهایت را بهره را برده و جایگاه خود را در بازار جهان تحکیم بخشیده‌اند.

از سوی دیگر، با توجه به تعهدات کشورها مبنی بر افزایش استفاده از انرژی سبر احتمالا در آینده نزدیک تقاضا برای نفت و حتی گاز کاهش یابد. از همین روی کشورها توجه بسیاری به استخراج این منابع به ویژه از میادین مشترک و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مانند هیدروژن دارند که همسو با تعهدات اقلیمی کشورهاست. بنابراین، فرصت ایران در این امر در حال کاهش بوده و در صورت عدم بهره گیری از ظرفیت میادین مشترک در واقع منافع کشورهای عربی را تامین کرده است.