صنعت نفت ایران چگونه ملی شد/ نقش دکتر محمد مصدق در ملی شدن نفت ایران

به گزارش انرژی پرس، ۷۳ سال از ملی شدن صنعت نفت ایران می‌گذرد، اتفاقی مبارکی که با نام دکتر «محمد مصدق» گره خورده است. در سالروز ملی شدن صنعت نفت مروری بر رویدادهای سال ۱۳۲۹ و چگونگی ملی شدن صنعت نفت ایران داشته‌ایم.

پس از کشف نفت ایران در سال ۱۲۸۷ به مدت چهار دهه طلای سیاه ایران با قرارداد ظالمانه‌ با کمترین قیمت به انگلیسی‌ها واگذار شد. نخستین گام‌های ملی شدن صنعت نفت در مشروطه برداشته و آن زمان بود که بسیاری از مردم به قرارداد نفتی ایران و انگلیس معترض شدند.

سند ملی شدن نفت ایران

 تاراج نفت ایران در قرارداد دارسی

نخستین قرارداد نفتی ایران با ویلیام دارسی انگلیسی بود. قراردادی میان او و مظفرالدین شاه قاجار که به گواه تاریخ یکی از سیاه‌ترین قراردادهای تاریخ این سرزمین است. 

ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۲۸۰ امتیاز استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران غیر از پنج استان به مدت ۶۰ سال را دریافت کرد. براساس قرارداد، دارسی باید ظرف دو سال، شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از امتیاز تاسیس کند و از عواید حاصله شانزده درصد به عنوان حق‌امتیاز بپردازد. به علاوه بیست هزار لیره به طور نقدی به صورت سهم به ایران بدهد. این قرارداد، پنج سال قبل از مشروطیت منعقد شد.

در قرارداد دارسی راهی برای فسخ گذاشته نشده بود. متمم قراداد نفت دارسی تا بعد از حکومت رضا شاه یعنی محمدرضا شاه پا برجا بود و با انقلاب اسلامی باطل شد و سبب شد که نیروهای انگلیسی خاک ایران را ترک کنند و امتیاز کامل نفت به ایران بازگشت.

ویلیام دارسی

ماجرای قرارداد گس گلشاییان

پس از روی کار آمدن رضاشاه و مخالفت او با قرارداد دارسی، پرونده نفت ایران به دیوان لاهه رفت پس از کشمکش‌های فراوان انگلیسی‌ها به شرط تمدید قرارداد به مدت ۶۰ سال با اصلاحاتی موافقت کردند. در دوره پهلوی دوم اعتراض‌ها به انگلیس بیشتر شد چراکه ایرانیان از قراردادهای ۵۰-۵۰ آمریکا با کشورهای همانند مکزیک، عربستان آگاه شده بودند و دیگر حاضر به ادامه همکاری با انگلیسی‌ها نبودند. آن زمان بود که میان گس نماینده شرکت نفت انگلیس و گلشاییان وزیر دارایی ایران الحاقیه برای اصلاح قرارداد ۱۳۱۲ تنظیم  و به مجلس ارسال شد. این قرارداد با مخالفت جریان‌های ملی و مذهبی مواجه و مجلس آن را برای اعاده حقوق ملت ایران کافی ندانست.

گس گلشاهییان

دکتر مصدق و ملی شدن نفت ایران

پس از مخالفت با قرارداد گس گلشاهییان در مجلس، در دی ماه سال ۱۳۲۹ دکتر محمد مصدق و نمایندگان جبهه ملی طرح ملی شدن نفت ایران را در مجلس مطرح کردند. در حمایت از این طرح تظاهرات گسترده‌ای در تهران برپا شد.

دکتر محمد مصدق

روزنامه‌نگاران و ملی شدن نفت ایران

در این میان روزنامه‌ها نیز نقش پررنگی داشتند، روزنامه‌نگاران شجاعی همانند دکتر حسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز و عبدالرحمن فرامرزی و خلیل ملکی از طریق نوشتن مقاله در مطبوعات نسبت به ملی شدن نفت به مردم اگاهی می‌دادند. با اوج گیری جنبش ملی، فشار دولت رزم‌آرا بر مبارزان و مطبوعات در اواخر دی ۱۳۲۹ بیستر شد. به همین دلیل دکتر فاطمی و چند تن از روز نامه‌نگاران دستگیر و زندان شدند.

مقاله دکتر حسین فاطمی

نقش روحانیون در ملی شدن نفت

آیت‌الله کاشانی و مراجع تقلید قم به رهبری آیت‌الله محمد تقی خوانساری و بسیاری از روحانیان برجسته استان‌ها با انتشار اعلانیه از ملی شدن نفت ایران حمایت می‌کنند. آیت الله کاشانی با ایراد سخنرانی مهمی با حمایت از مطبوعات ادامه مبارزه برای ملی شدن نفت را واجب شرعی اعلام کرد و از مردم خواست تا پیروزی نهایی مقاومت کنند. وی به رزم آرا هم هشدار شدید داد.

حمایت روحانیون از ملی شدن نفت

مخالفت‌ رزم‎آرا با ملی شدن نفت ایران

با دفاع رزم آرا، نخست وزیر از شرکت نفت انگلیس و ارئه قرار داد الحاقی به مجلس در ابتدای پاییز ۱۳۲۹ و رد قرارداد الحاقی توسط کمیسیون نفت  و تاکید بر اصل ملی شدن نفت در ابتدای بهمن، درگیری رزم آرا و اقلیت جبهه ملی در مجلس وارد مرحله جدیدی شد. دولت با هماهنگی دربار و رزم آرا و با هدف جلوگیری از تصویب طرح ملی شدن نفت و همراهی با شرکت مصمم شد لایحه قرارداد الحاقی را از مجلس باز پس گیرد.

سپهبد رزم‌آرا

حمایت‌های مردمی از دکتر مصدق

با اوج گیری تحرکات جناح حاکم علیه ملیون، دکتر مصدق با یک سخنرانی مهم در کمیسیون نفت، طرح ملی شدن صنعت نفت را بزرگترین اقدام برای آزادی و ترقی ملت ایران دانست و بر ادامه حرکت تاکید کرد. تظاهرات به نفع جبهه ملی در تهران و دیگر شه ها هر روز توسعه یافته و مردم نوارهای سه رنگ پرچم ایران را با شعار “نفت باید ملی شود” به سینه خود می‌زدند.

در میان مطبوعات وفادار به جنبش نفت روزنامه باختر امروز پیشروتر بود و سر مقاله‌های دکتر فاطمی آگاهی مردم به ابعاد حرکت را بیشتر می‌کرد. جوانان باختر امروز را در میادین توزیع می‌کردند.

در فاصله نیمه دی تا نیمه بهمن ۱۳۲۹ دو میتینگ بزرگ مردم تهران در حمایت از جنبش نفت در مسجدشاه بازار و میدان بهارستان برگزار شد. احزاب متشکل در جبهه ملی در این دو میتینگ مهم حضور داشتند.

مهندس کاظم حسیبی که در طول جنبش نفت به عنوان مشاور نفتی دکتر مصدق مطرح بود در میتینگ بهارستان سخنرانی کرد و ابعاد ملی شدن نفت را برای مردم تبیین کرد.

کشاورز صدر و دکتر عبدالله معظمی نمایندگان ملی مجلس اقدام به استضاح دولت کردند و اقدام رزم‌آرا در خصوص پس گرفتن لایحه قرار داد الحاقی را محکوم نمودند.

تقابل نهضت ملی با رزم‌آرا به اوج رسید. وی از اواخر بهمن مذاکرات فشرده ای را با سفیران آمریکا و انگلیس در تهران برای پیدا کردن راه حل سیاسی معضل نفت انجام داد.

به موازات افزایش تحرکات سیاسی رزم‌آرا علیه جنبش، دکتر مصدق در سخنرانی مفصل خود اعلام کرد، تنها راه تن دادن به ملی شدن نفت است. امروز باید در یک محیط صمیمی به اتفاق آرا به آزروهای ملت ایران که با فتاوی علمای اعلام نیز فریضه دینی ما شده است لبیک اجابت گفته و ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور تصویب و برای گذشتن از آخرین مرحله قانونی تقدیم مجلس شورای ملی می‌کنیم.

در پی اظهارات تند رزم آرا در مجلس در مخالفت کامل و قاطع با ملی شدن نفت و عدم طرح مفاد مذاکره با سفیر انگلیس، دکتر مصدق قطع مذاکره با دولت را اعلام و ملی شدن در دستور کار کمیسیون نفت قرار گرفت.

تظاهرات مردمی در حمایت از دکتر مصدق

ملی شدن نفت ایران

در روز ۱۶ اسفند سپهبد رزم‌آرا در مسجد سلطانی ترور شد. فداییان اسلام مسئولیت ترور را به عهده گرفتند و ضارب خلیل طهماسبی عضو شاخص فداییان بود. با افزایش هیجان عمومی پس از ترور رزم آرا در روز ۱۷ اسفند کمیسیون نفت به اتفاق آرا اصل ملی شدن نفت در سراسر ایران را تصویب کرد.مردم تهران پس از اعلام رسمی ملی شدن نفت با تجمع در میدان بهارستان اقدام به نصب تصاویر دکتر مصدق رهبر جنبش بر سر در مجلس شورای ملی کردند.

دکتر محمد مصدق

 منبع: موزه و مرکز اسناد نفت ایران