شتاب‌دهی به طرح‌های توسعه میادین گازی

زوایای پنهان توسعه: هزینه‌ها، رکودها و شکست‌های پنهان

احمد علوی، کارشناس انرژی و استاد دانشگاه می‌گوید: «توسعه میادین گازی در ایران، عمدتاً بر سه رکن استوار است: افزایش توان ملی، صیانت از ظرفیت مخازن مشترک (مثل پارس جنوبی در رقابت با قطر)، و تأمین پایدار گاز مصرفی کشور. اما اغلب، غلبه نگاه کوتاه‌مدت و فشارهای بودجه‌ای باعث شده سرعت اجرا جایگزین کیفیت و پایداری شود.»

وی ادامه داد: بررسی پروژه‌های توسعه‌ای مهم گاز کشور نشان می‌دهد که بسیاری فازها و میادین در همان مرحله آغاز یا تکمیل نیم‌بند، با مشکلات مزمن تأمین مالی، نبود فناوری روزآمد، تأخیر پیمانکاران و خلأ ارزیابی زیست‌محیطی مواجه‌اند. فازهای میانی پارس جنوبی به‌رغم سرمایه‌گذاری کلان، شاهد تأخیرهای پرهزینه بوده‌اند؛ پروژه فاز ۱۱ – که قرار بود ویترین انتقال تکنولوژی غربی باشد – بارها میان شرکت‌های خارجی (توتال، سی‌ان‌پی‌سی و پتروپارس) دست به دست شد و نهایتاً بدون انتقال تجهیزات کلیدی حفاری و استخراج، با مدل داخلی نیمه‌کاره پیش رفت.

تأمین مالی؛ مانعی تکراری

به گفته این کارشناس انرژی توسعه میادین گازی، نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت از منابع داخلی و خارجی است. به‌گفته دکتر علوی «هر فاز جدید پارس جنوبی معادل ۲ میلیارد دلار سرمایه می‌طلبد و بسیاری از میادین مستقل نظیر فرزاد و ایران مرکزی از محل اعتبارات عمومی یا فاینانس خارجی منتظر تأمین سرمایه مانده‌اند.» در عمل، تحریم‌های خارجی و کمبود منابع داخلی باعث شده بسیاری پروژه‌ها یا وارد فاز کندی شوند یا از کیفیت هدف‌گذاری اولیه فاصله بگیرند. پروژه‌هایی نظیر میدان گازی بلال یا کیش سال‌هاست میان وعده و اجرا گرفتارند. بارزترین نتیجه این بحران، اتکا بیش از حد به منابع ارزی شرکت ملی نفت و فشار مضاعف به اعتبارات صندوق توسعه ملی بوده است.

بومی‌سازی و فناوری؛ فرصت یا شعار؟

یکی از شعارهای رایج در طرح‌های توسعه، «بومی‌سازی فناوری» عنوان می‌شود اما واقعیت این است که در جنبه‌هایی همچون حفاری آب‌های عمیق، راهبری سکوهای تولید پیشرفته و فرآیندهای ازدیاد برداشت، ایران هنوز به شدت وابسته به تجهیزات پیچیده خارجی است.

علوی تصریح می‌کند اگرچه رشد فنی مهندسی ایران در سکوسازی، کمپرسورگذاری و طراحی پالایشگاه‌ها چشمگیر بوده، اما در حلقه‌هایی چون تجهیزات کمپرسور فشار بالا، سیستم‌های مانیتورینگ پیشرفته، نرم‌افزارهای مدیریت هوشمند میدان و ابزار حفاری عمیق هنوز فاصله‌ای معنادار با استاندارد جهانی وجود دارد. این نقطه ضعف موجب شده در شرایط تحریم، کیفیت و سرعت برخی فازهای توسعه‌ای (مانند فازهای ۱۳، ۱۴ و بخش‌هایی از فاز ۱۶) به طور محسوسی کاهش یابد.

توسعه در سایه عدم توازن منطقه‌ای

گره دیگر توسعه میادین گازی را باید در پراکندگی و توازن نامناسب جغرافیایی جستجو کرد. ایران با مجموعه‌ای متنوع از میادین؛ از جنوب (پارس جنوبی) تا شمال شرق (خانگیران-شفته)، مرکز (میادین مستقل مانند میدان شوریجه)، غرب و خلیج فارس روبرو است. اما بیش از ۷۰ درصد تمرکز توسعه روی پارس جنوبی و میادین مشترک صورت گرفته، درحالی که استان‌های شمالی و شمال‌شرقی، همچنان وابسته به واردات گاز ترکمنستان یا خطوط انتقال طولانی‌مدت‌اند که گاه بحران‌های مقطعی فزاینده ایجاد می‌کند.

مهم‌ترین چالش‌ها و پیامدها

۱. کاهش فشار مخازن؛ نمونه مشخص آن پارس جنوبی است؛ در سال‌های اخیر برداشت بی‌وقفه باعث کاهش فشار مخزن شده و هزینه حفظ تولید را به‌شدت افزایش داده. کارشناسان هشدار می‌دهند در صورت نبود سیاست‌های اصولی و ازدیاد برداشت علمی، ظرف پنج تا ده سال آینده شاهد افت تولید و سرازیر شدن سرمایه‌گذاری‌های پرهزینه به سمت تعمیر و جبران خواهیم بود.

۲. کوچک شدن سهم سرمایه‌گذاران خارجی؛ در دوره طلایی پیش از تحریم‌ها، حضور شرکت‌هایی چون توتال، شل و انی در طرح‌های توسعه‌ای نوید انتقال فناوری و بهره‌وری بالاتر بود. اما امروز به واسطه فشارهای بین‌المللی و فضای غیرشفاف قراردادی، سرمایه‌گذاران خارجی ریسک نمی‌کنند و حتی تکنولوژی‌های روز هم عملاً وارد پروژه‌ها نمی‌شود.

۳. رشد مصرف داخلی و تهدید صادرات؛ طبق داده‌های رسمی، بیش از ۷۵ درصد از گاز تولیدی ایران صرف مصرف داخلی در بخش خانگی، صنایع و نیروگاه‌ها می‌شود. این رشد شدید مصرف باعث کاهش سهم گاز صادراتی و در نتیجه کاهش درآمدهای ارزی از این محل شده است.

دکتر علوی در این باره تصریح می‌کند: «افزایش توسعه میادین بدون سیگنال‌دهی درست به بازار مصرف و قیمت‌گذاری منطقی، یک سیکل معیوب است که نهایتاً هم منابع طبیعی را تحلیل می‌برد و هم سود عملیاتی را پایین می‌آورد.»