زنجیره‌هایی که هنوز کامل نشدند؛ پشت‌پرده شکست پروژه‌های MTO و MTP در ایران

به گزارش «انرژی پرس»، توسعه زنجیره ارزش به یکی از شعارهای پرتکرار صنعت پتروشیمی ایران تبدیل شده، بسیاری از پروژه‌ها همچنان در ایستگاه خام‌فروشی متوقف مانده‌اند؛ پروژه‌هایی مثل MTO و MTP که قرار بود حلقه‌های مفقود تولید پروپیلن و الفین‌ها را از متانول تکمیل کنند، به دلایل مختلف اقتصادی، فنی و سیاستی به بن‌بست خورده‌اند. برای واکاوی دقیق‌تر این گلوگاه‌ها و درک فرصت‌ها و انحراف‌های مسیر توسعه زنجیره ارزش، به سراغ محسن انصاری، کارشناس پتروشیمی، رفتیم.

محسن انصاری، کارشناس پتروشیمی، درباره دلایل ناکامی پروژه‌های MTO و MTP در ایران طی یک دهه گذشته گفت: مسأله عدم پیشرفت این پروژه‌ها تنها به ۱۰ سال اخیر محدود نمی‌شود؛ بلکه ریشه‌ای عمیق‌تر دارد و باید از منظر بنیادی‌تر به آن نگاه کرد. با این حال، اگر بخواهیم به دلایل مشخص در سال‌های اخیر بپردازیم، سه عامل کلیدی نقش اساسی در توقف یا تعلیق این پروژه‌ها ایفا کرده‌اند.

سرمایه‌گذاری سنگین و زنجیره ناقص ارزش

به گفته انصاری، احداث یک واحد MTO یا MTP با ظرفیت ۳۰۰ هزار تن، چیزی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار هزینه دارد. اما این فقط شروع ماجراست؛ چراکه تولید اتیلن یا پروپیلن از متانول زمانی صرفه اقتصادی دارد که زنجیره ارزش نیز تا پایین‌دست تکمیل شود، یعنی واحدهایی مانند پلی‌اتیلن یا پلی‌پروپیلن نیز احداث شوند. سرمایه‌گذاری در این واحدهای پایین‌دست نیز چیزی حدود ۳۰۰ میلیون دلار نیاز دارد و مجموع سرمایه مورد نیاز، با در نظر گرفتن شرایط تحریم و نوسانات بازار، ممکن است به یک میلیارد دلار برسد؛ رقمی که از توان مالی بسیاری از هلدینگ‌های فعلی صنعت پتروشیمی فراتر است.

چالش‌های اقتصادی و ناپایداری خوراک

انصاری می‌گوید: در یک واحد MTP برای تولید هر واحد پروپیلن، نیاز به حدود سه واحد متانول داریم. با توجه به قیمت فعلی متانول و قیمت پروپیلن، این فرایند از نظر اقتصادی صرفه چندانی ندارد و در مقایسه با روش‌های جایگزین مانند استیم‌کراکرها یا تولید مستقیم پروپیلن، رقابتی نیست. این موضوع با افزایش قیمت خوراک، گاز و تغییرات شدید در هزینه‌های تولید، بیشتر هم می‌شود. از سوی دیگر، تأمین خوراک واحدهای متانولی نیز ناپایدار است و در برخی بازه‌ها حتی ممکن است تولید متانول برای ماه‌ها مختل شود؛ موضوعی که ریسک اقتصادی پروژه‌های مبتنی بر آن را افزایش می‌دهد.

اختلاف نظر کارشناسی درباره مسیر توسعه

در کنار دو عامل اصلی، انصاری به یک عامل کمتر مطرح‌شده نیز اشاره می‌کند: اختلاف دیدگاه عمیق در میان کارشناسان و مدیران پتروشیمی. برخی این پروژه‌ها را یک ضرورت برای تکمیل زنجیره ارزش می‌دانند، چراکه حجم زیادی از متانول ایران صرفاً صادر می‌شود و بازار صادراتی نیز با چالش‌های جدی روبه‌روست. اما گروهی دیگر معتقدند با وجود منابع مناسب‌تر برای تولید الفین در ایران—نظیر اتان، نفتا یا حتی LPG—حرکت به سمت واحدهای MTO و MTP توجیه ندارد، به‌ویژه با در نظر گرفتن سختی‌های عملیاتی این واحدها.

مقایسه با چین؛ چرا آنجا کار می‌کند؟

انصاری معتقد است دلیل اصلی موفقیت نسبی این فرایند در چین، نوع خوراک آن‌هاست. چینی‌ها از زغال‌سنگ برای تولید سین‌گس و سپس متانول استفاده می‌کنند، که از نظر اقتصادی به‌صرفه‌تر از مدل گازمحور ایران است. ضمن اینکه در چین نیز گزارش‌هایی از مشکلات فنی و اقتصادی برخی از واحدهای MTO/MTP منتشر شده و تنها برخی پروژه‌ها به‌صورت پایدار در حال بهره‌برداری هستند.

کدام زنجیره‌های پتروشیمی در ایران پتانسیل تکمیل دارند؟

محسن انصاری، کارشناس پتروشیمی، معتقد است زنجیره‌های «اتیلن» و «پروپیلن» بیشترین پتانسیل برای تکمیل واقعی در ایران را دارند. به گفته او، در مقایسه با سایر زنجیره‌ها، در این دو مسیر اقدامات بیشتری در کشور انجام شده و همچنان ظرفیت بالایی برای توسعه دارند.

انصاری درباره وضعیت زنجیره اتیلن توضیح می‌دهد: «از نظر حجم تولید، شرایط نسبتاً خوبی داریم، اما از منظر تنوع محصولات دچار ضعف هستیم.» به گفته او، محصولاتی نظیر اتیلن‌اکساید و وینیل‌استات‌مونومر (VAM) از جمله مسیرهایی هستند که توسعه زنجیره اتیلن می‌تواند در آن‌ها دنبال شود. همچنین او به ظرفیت محدود کشور در حوزه PVCها (که بر پایه اتیلن تولید می‌شوند) اشاره می‌کند و معتقد است که این بخش نیز پتانسیل گسترش دارد.

در مورد زنجیره پروپیلن نیز، او به چالش‌های موجود در زمینه کمیت و تنوع محصولات اشاره کرده و توسعه این زنجیره را عاملی برای تولید محصولات مهمی مانند رزین‌های اپوکسی و آکریلونیتریل می‌داند. او با اشاره به مثال پتروشیمی قاعد بصیر که آکریلونیتریل وارد می‌کند، ضعف داخلی در تولید این محصول را مورد تأکید قرار می‌دهد.

این کارشناس با استناد به پژوهش تازه‌ای که انجام داده، روندهای آینده زنجیره اتیلن را نیز بررسی می‌کند. به‌گفته او، در حالی‌ که پلی‌اتیلن همچنان بزرگ‌ترین محصول این زنجیره باقی مانده و به دلیل تقاضای بالا در صنایع مادر، بازار گسترده‌ای دارد، تحلیل‌ها نشان می‌دهند «اتیلن زیستی» و «اتیلن‌اکساید» بیشترین ظرفیت رشد را تا سال ۲۰۳۰ خواهند داشت.

انصاری با اشاره به نرخ رشد سالانه ۸ تا ۱۰ درصدی اتیلن زیستی، این محصول را به‌واسطه فشارهای جهانی برای پایداری و تقاضای رو به رشد برای بسته‌بندی‌های سبز، یکی از جذاب‌ترین گزینه‌ها در آینده می‌داند. همچنین «اتیلن‌اکساید» نیز با نرخ رشد ۴ تا ۵ درصدی، به‌دلیل کاربردهای متنوع در صنایع نساجی، بسته‌بندی و سلامت، رشد قابل‌توجهی را تجربه خواهد کرد.

او در ادامه به محصولات دیگری مانند «اتیلن دی‌کلراید» نیز اشاره می‌کند که به‌واسطه تقاضای رو به رشد برای پلی‌وینیل کلراید (PVC) به‌ویژه در آسیا و خاورمیانه، از بازار مطلوبی برخوردار است. «وینیل استات مونومر» نیز با وجود رشد متوسط، به‌دلیل حجم محدود بازار، در اولویت‌های پایین‌تری قرار می‌گیرد.

بنابراین طبق یافته‌های این کارشناس، حرکت جهانی به‌سوی پایداری و رشد تقاضا در اقتصادهای نوظهور، «اتیلن زیستی» و «اتیلن‌اکساید» را به پیشتازان آینده زنجیره ارزش اتیلن تبدیل کرده، در حالی ‌که پلی‌اتیلن همچنان به‌عنوان محصول غالب این زنجیره، جایگاه خود را حفظ می‌کند.

مرور تجربه‌های شکست‌خورده یا نیمه‌کاره‌ای مانند پروژه‌های MTO/MTP نشان می‌دهد که توسعه زنجیره ارزش، صرفاً با کلیدواژه و طرح مفهومی محقق نمی‌شود. لازمه موفقیت در این مسیر، تلفیقی از رویکرد فنی دقیق، تحلیل اقتصادی واقع‌گرایانه، انتخاب خوراک بهینه، و مهم‌تر از همه، اجماع راهبردی در سطوح کارشناسی و مدیریتی است. در عین حال، شناسایی زنجیره‌هایی مانند اتیلن و پروپیلن که زیرساخت‌های اولیه آن‌ها فراهم است و چشم‌انداز روشنی برای توسعه دارند، می‌تواند نقطه شروعی برای حرکت به‌سوی صنعتی متنوع‌تر، مقاوم‌تر و با ارزش‌افزوده بالاتر باشد. آینده صنعت پتروشیمی ایران، نه در پروژه‌های ناتمام، بلکه در تصمیم‌های هوشمندانه و قابل اجرا رقم خواهد خورد.