رویای ایران در بازار صادرات گاز

به گزارش انرژی پرس، از دو دهه پیش که فازهای پارس‌جنوبی یکی پس از دیگری به مدار تولید می‌آمدند و به‌دنبال آن پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها گسترش می‌یافتند، امیدها برای توسعه میدان مشترک گازی پارس‌جنوبی و دیگر میادین گازی آنقدر پررنگ بود که نه فقط تولید بیشتر، بلکه صادرات از طریق خط لوله و ال‌ان‌جی هم جزو اهداف صادرات گاز ایران بود و علاوه‌بر آن توسعه صنایع پتروشیمی و زنجیره تولید در مسیر قرار گرفته بود اما به‌تدریج که تحریم‌ها شکل گرفت و سال به سال پررنگ‌تر شد، مذاکرات گازی برای صادرات از اهداف دوردست مثل اروپا به مسیرهای نزدیک‌تر مثل عراق و ترکیه محدود شد. هرچند در این میان برنامه صادرات گاز به پاکستان و هند هم در جریان بود، اما هرچه تحریم‌ها شدیدتر می‌شد، برنامه‌های صادرات گاز هم محدودتر و دست‌نیافتنی‌تر شد.

امروز کار به جایی رسیده که تولید دیگر کفاف نیاز داخل را نمی‌دهد و از همه بدتر، تلاش می‌شود با واردات گاز از روسیه- که زمانی رقیب صادرات گاز ایران بود- نیازهای داخلی پوشش داده شود. در چنین شرایطی، همسایه‌هایی که صاحب منابع گازی هستند، درتلاشند به هر نحوی که شده جای ایران را در تجارت گاز بگیرند. از شمال، ترکمنستان و روسیه به‌دنبال خط لوله گازی به چین، هند و آسیای شرقی هستند. آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان به بازارهای اروپا چشم دوخته‌اند و از جنوب قطر با تمام توان برای تولید بیشتر از میدان مشترک گازی پارس‌جنوبی مشتری‌های بالقوه بازار گاز را در چنگ گرفته است. در چنین شرایطی اما سوال این است که آیا رویای صادرات گاز ایران برای همیشه از دست رفته است؟

فرصت کم است

عباس ملکی، پژوهشگر انرژی و استاد دانشگاه صنعتی شریف، در این رابطه می‌گوید: «یکی از اقدامات بسیار مهم در توسعه بازار گاز که به‌نظر من خیلی مهم است و دولت باید خیلی جدی روی آن فکر کند، ایجاد مسیر خط لوله گاز از ایران به چین است. یک خط لوله چهار شعبه از ترکمنستان و ازبکستان به چین هست و الان هم دارد گاز می‌برد. اگر ما بتوانیم از سرخس خودمان تا دولت‌آباد ترکمنستان لوله بکشیم، بقیه را یا می‌توانیم از همین خط لوله استفاده کنیم یا یک خط لوله برای خودمان بکشیم.

او اضافه می‌کند: «ما زمان کمی برای استفاده از منابع فسیلی داریم؛ مثلا تا ۲۰۳۰ و نهایتا ۲۰۳۵ و این فشار و هجمه‌ای که علیه انرژی‌های تجدیدناپذیر یا انرژی‌های فسیلی هست آرام آرام دارد به قانون تبدیل می‌شود، مالیات از آنها می‌گیرند و ما را محدود می‌کنند. در چنین شرایطی باید خیلی حواس‌مان باشد که تا می‌توانیم از منابع زیرزمینی به‌نفع مردم استفاده کنیم و اولین کاری که می‌شود کرد این است که با همسایه‌ها کمی همکاری داشته باشیم و خطوط لوله را افزایش دهیم.»

با وجود خوشبینی عباس ملکی، خیلی از کارشناسان از شرایط موجود ناامیدند؛ حتی خیلی‌ها چشم‌انداز چندان مثبتی برای آینده به‌خصوص با ادامه محدودیت‌های تجاری و تحریمی برای ایران ندارند.

محمود خاقانی، کارشناس بین‌الملل انرژی در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: قبل از هر تصمیمی نیاز است یک سیاست کلان انرژی تعریف شود که برمبنای این سیاست، مشخص شود که صادرات انرژی قرار است به کدام سو برود، البته اگر گازی برای صادرات باشد. مساله دیگر محدودیت‌ها و تحریم‌هاست؛ تا زمانی که تکلیف FATF و تحریم‌ها روشن نباشد، نمی‌توان برای صادرات گاز یا برنامه‌های تولید و توسعه میادین برنامه‌ریزی کرد. اگر این بخش حل شود، تازه باید اولویت‌بندی صورت بگیرد.

روایتی از گذشته

خاقانی با یادآوری طرح‌های صادرات گاز از دو دهه قبل می‌گوید: طرح همکاری‌های منطقه‌ای انرژی از دولت مهندس موسوی آغاز شد. زمانی که کار را شروع کردیم بنده به‌عنوان مدیر بخش انرژی محیط‌زیست دبیرخانه اکو به همراه مرحوم کاظم‌پور اردبیلی طرح محور گازی شدن ایران در منطقه را شروع کردیم. آن زمان، همه حتی ترکیه موافق بودند که ایران محور صادرات گاز منطقه شود. دو کشور موافق نبودند؛ آمریکا و دیگری روسیه. بعدها چین هم به این مخالفان اضافه شد.

او با اشاره به ورود ترکمنستان به طرح‌های گازی آسیای مرکزی، اظهارداشت: در حالی ایران اولین کشوری بود که به ترکمنستان راه جدیدی را برای صادرات گازش باز کرده بود که آن خط، خط لوله کرپچه به کردکوی بود که ایران با هزینه خودش این خط لوله را احداث کرد. پس از آن بود که ترکمنستان سهمش را با گاز با طرف ایرانی داد. این زمان بود که چین وارد صحنه شد و نگذاشت ایران محور صادرات گاز شود. این کشور ده‌ها‌ میلیارد دلار خرج کرد که گاز ترکمنستان را به چین انتقال دهد. امروز می‌بینیم که در خط لوله ترکمنستان، افغانستان و پاکستان هم مشارکت داده شده است. همزمان شاهد بودیم که روسیه پیش از حمله به اوکراین، با آمریکا کنار آمده بود و خط لوله به قفقاز برای صادرات گاز احداث شد. پس از آن خط لوله باکو به تفلیس گرجستان به ترکیه احداث شد.

خاقانی ادامه داد: همه این برنامه‌ها در حالی رخ داد که نتایج مطالعات نشان می‌داد، از نظر لحاظ مسائل زیست‌محیطی و اقتصادی، ایران بهترین مسیر برای صادرات گاز است. حتی قرار بود در مسیر انتقال گاز ایران به آسیای میانه، قطر هم در همین مسیر گاز قرار بگیرد. آن موقع شرکت‌هایی مثل شل و توتال در حال سرمایه‌گذاری در ایران بودند.

اتفاق ناگوار برای صادرات گاز ایران

خاقانی با یادآوری تغییر ریل صادرات گاز از دولت نهم و دهم، خاطرنشان کرد: به برکت دیپلماسی انرژی در هفتم و هشتم و سیاست‌هایی که در دولت هفتم و هشتم اجرایی شد، عسلویه از سنگ‌ریزه‌ها به مجتمع‌های عظیم تولید گاز و میعانات گازی تبدیل شد و شرکت‌های مختلف مشارکت کردند، درآمد نفتی خیلی خوبی به دست آمده بود که ناگهان در دولت نهم و به‌ویژه دولت دهم و در زمان وزارت مسعود میرکاظمی همه برنامه‌های دیپلماسی انرژی به هم ریخت. در اوایل بهمن سال ۸۴ دولت در سایه نگذاشت قرارداد کرسنت اجرا شود و این موجب بی‌اعتباری و بی‌اعتمادی برای انعقاد قرارداد و اعتماد به اینکه ایران محوری برای صادرات گاز شود، شد. فاجعه بعدی که اتفاق افتاد و شرکت ملی نفت ایران را بی‌اعتبار کرد توقف قرارداد کرسنت بود که بعدها اسناد ویژه‌ای ثابت کرد که آمریکا هم موافق بوده این قرارداد اجرایی نشود.

او افزود: همه این عوامل دست به دست هم داد تا اعتبار جمهوری اسلامی ایران با وجود اینکه از نظر اقتصادی بهترین مسیر برای صادرات گاز و نفت به خاورمیانه و آسیای مرکزی بود، از دست برود. همزمان دولت پنهان یا دولت در سایه برای دنیا شاخ و شانه می‌کشید و تهدید می‌کرد که تنگه هرمز را خواهد بست.

این کارشناس بین‌الملل انرژی با یادآوری این اظهارنظر از سوی یکی از اعضای تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در دولت قبل که گفته بود تاسیسات قطر را نابود می‌کنیم، خاطرنشان کرد: آیا بعد از این اظهارنظر‌ها، قطر به ما اعتماد می‌کند و می‌گوید از مسیر ایران گاز را به اروپا صادر می‌کنم؟ معلوم است که این اظهارنظرها باعث گسترش بی‌اعتمادی به ایران می‌شود.

نقشه جدید گازی خاورمیانه

خاقانی با بیان اینکه داستان خط لوله به اروپا به بیش از ۲۰ سال قبل برمی‌گردد، عنوان کرد: واقعیت این است که اسرائیل اختیار عمل در سوریه را به دست گرفت و کمر لبنان را شکست که نفوذش را در آب‌های شرق دریای مدیترانه توسعه داده تا بتواند گازی که از آنجا استخراج می‌شود را صادر کند. تمام مناطقی که شورشیان سوریه و آنهایی که توسط آمریکا حمایت می‌شوند تصرف کرده‌اند، با این هدف بوده است.

او افزود: گازی که از شرق دریای مدیترانه تولید می‌شود یک گاز خیلی قیمتی است و بسیار هزینه‌بر است چون عمق دریا حدود دو کیلومتر از سطح دریاست بنابراین گاز در آنجا ارزان به دست نمی‌آید. برای اینکه صادرات این گاز مقرون به صرفه شود باید قطر را تشویق کنند که به این طرح بپیوندد تا با گاز قطر که تولیدش ارزان تمام می‌شود، گرانی آن گاز سرشکن شود.

این کارشناس انرژی با تاکید براینکه این روش باعث می‌شود که واردات این گاز برای اروپایی‌ها هم به‌صرفه شود، تصریح کرد: البته قطر کشوری نیست که خودش تصمیم بگیرد. بستگی دارد که شرکت‌های چند ملیتی چه تصمیمی می‌گیرند.

خاقانی در پایان پیشنهاد داد: ایران در شرایط کنونی باید تکلیف دولت پنهان را روشن کند تا بتواند روابط عادی با دنیا داشته باشد. ادامه این مسیر به معنی از دست رفتن بیشتر منافع انرژی است.

منبع: جهان صنعت