دلار نفتی به آخر خط رسید؟

به گزارش اختصاصی انرژی پرس؛ اخیرا عربستان سعودی اعلام کرده که برای پایان دادن به استفاده از دلار در مبادلات نفتی اقدام می‌کند؛ تصمیمی که مقام ارشد وزارت خارجه ایران از آن به عنوان «انقلابی در سکوت» یاد و استقبال کرده است. شیوه امروزی تسلط دلار در قیمت گذاری و تجارت نفت به سال ۱۹۷۴ باز می‌گردد که براساس آن، عربستان موافقت کرد که در ازای حمایت نظامی و سیاسی ایالات متحده، نفت را به دلار قیمت گذاری کند و ذخایر ارزی خود را تا حدی در اوراق قرضه خزانه داری نگه دارد. سپس سایر صادرکنندگان نفت نیز از این روند پیروی کردند. سعودی‌ها همچنین نرخ ارز خود را به دلار مرتبط نگه داشتند.

در واقع، رئیس جمهور ریچارد نیکسون دو تغییر عمده ایجاد کرد که تأثیرات عمیقی داشت. اولین مورد، حذف ایالات متحده از استاندارد طلا بود.،یعنی دلار آمریکا دیگر قابل تبدیل به طلا نخواهد شد. دوم مذاکره هنری کیسینجر، مشاور امنیت ملی نیکسون، در مورد توافق با عربستان سعودی بود که از این پس تمام نفت (در ابتدا عربستان سعودی اما به سرعت به همه کشورهای اوپک گسترش یافت) تنها با دلار آمریکا مبادله می‌شود، یعنی تولد اصطلاح «دلار نفتی».

این امر به دلار کمک کرد تا موقعیت خود را به عنوان ارز ذخیره جهانی تثبیت کند و دوران شکوفایی را برای آمریکایی‌ها آغاز شد زیرا آنها از مزایای بازار ترجیحی شرکت‌های جهانی برای فروش کالاهای خود برخوردار بودند. همچنین، تحت این ترتیبات موسوم به «دلار نفتی»، کشورهای نفتی خلیج فارس ثروتمندتر شدند و ایالات متحده نیز توانست کسری‌های تجاری بزرگ خود را به راحتی تامین کند. اما طی سال‌های اخیر اقداماتی برای فاصله گرفتن از سیستم پترودلار، به خصوص در داخل اوپک که برخی از اعضای آن رابطه سیاسی دوستانه‌ای با آمریکا ندارند، انجام شده است. از جمله کشورهای دیگری که به دنبال این موضوع هستند می‌توان به چین و روسیه اشاره کرد.

آغاز دلارزدایی از روسیه

با این حال، در طول سال‌های اخیر به دلیل استفاده فزاینده ایالات متحده از کنترل خود بر جنبه‌های مختلف سیستم تجارت دلار – به‌ویژه جامعه جهانی ارتباطات مالی بین‌بانکی (سوئیفت) – برای مسدود کردن یک‌جانبه فروش نفت، نگرانی کشورها افزایش یافته است که نمونه بارز آن ایران و ونزوئلا هستند. از همین روی، اقداماتی برای دور زدن سوئیفت انجام شده است، از جمله ایجاد یک سیستم پرداخت بین بانکی فرامرزی (Cips) توسط چین.

روسیه با چین و سایر کشورهای همسو بر روی گزینه‌های جایگزین دلار در حوزه‌های مختلف کار می‌کند تا جایگزین سوئیفت خود را توسعه دهند، بطوریکه سعی کردند تا به ایران کمک کرده و نفت آن را برخلاف تحریم‌های آمریکا بفروش برساند. البته تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا به محدودیت‌های تجاری روسیه ختم نشد. آنها همچنین حدود ۳۰۰ میلیارد دلار از ذخایر مالی روسیه را مسدود کردند. در مقابل، مسکو هشدار داد که عدم حمایت از ذخایر ملی دیگر کشورها می‌تواند وضعیت ذخیره دلار و استفاده از آن را به عنوان وسیله پرداخت نفت و سایر کالاها را تضعیف کند.

مسکو به سرعت از پذیرش دلار یا یورو برای نفت و گاز طبیعی خود امتناع کرد که باعث شد تا رژیم دوگانه قیمت گذاری نفت ایجاد شود. بیشتر نفت هنوز به دلار فروخته می‌شود، اما فروش نفت روسیه، ایران و ونزوئلا به چین، هند، ترکیه و چند کشور دیگر اکنون با یوان چین، روبل‌ روسیه، ارزهای کشور واردکننده و یا از طریق مبادلات پایاپای قیمت‌گذاری می‌شود. این قیمت‌ها هرچند شفاف نیستند، اما فرض بر این است که ۳۰ درصد یا بیشتر از قیمت‌های دلاری تخفیف دارند.

در بازار غیر دلاری، بازیگران نمی‌توانند به راحتی جنبه‌های مالی معاملات را پوشش دهند یا خریداران جایگزین برای نفت فیزیکی پیدا کنند. پوشش بیمه‌ای آن‌ها نیز احتمالا دشوار است. اما خریداران برای بخشی از نفت خود، کمتر از خریداران اروپایی و آمریکایی پرداخت می‌کنند و به نظر می‌رسد مایل به پذیرش خطرات آن نیز هستند. بدون تردید، فروش با تخفیف نفت برای روسیه مطلوب نیست. اما با توجه به اینکه روس‌ها به هیچ وجه نمی‌توانند به دلار یا یورو خرید و فروش کنند، ناگزیر باید با این شرایط کنار بیایند.

نوبت به ریاض رسید

پس از انقلاب نفت و گاز شیل نیاز ایالات متحده به نفت وارداتی عربستان یا سایر نفت به شدت کاهش یافت و پایه‌های قرارداد نفتی ۱۹۷۴ متزلزل شد. شاید در گذشته عربستان متهم به نقض حقوق بشر از سوی ایالات متحده می‌شد اما اکنون این روند تغییر کرده و حتی عربستان به دنبال فروش نفت خود به یوآن چین است. در واقع، با گذشت زمان واقعیت‌های ژئوپلیتیکی تغییر کرده و تمایل عربستان برای شرکت در تجارت نفت غیر دلاری سرانجام در ژانویه ۲۰۲۳ به یک سیاست علنی  عربستان تبدیل شد. در آن زمان، این امر در واقع یک تحول جدید و پایان یک دوره چند ساله بود. البته در گذشته نیز گاها تجارت غیردلاری نفت از سوی سعودی مطرح شده بود، برای مثال در سال ۲۰۱۹، ریاض بررسی فروش نفت به ارزهایی غیر از دلار سنتی آمریکا را رد کرده بود اما در سال ۲۰۲۳، ظاهراً همه چیز تغییر کرد.

تغییرات بیشتر در سیاست عربستان در طول سال‌های ادامه یافت. در اواسط سال ۲۰۲۳، سعودی‌ها شروع به واردات بی‌سابقه نفت کوره از روسیه کردند و روابط تجاری بین دو کشور را تقویت کردند. با توجه به اینکه واشنگتن تلاش کرد تا روسیه را از اقتصاد دلاری خارج کند، تجارت رو به رشد بین روس‌ها و سعودی‌ها نیاز به تجارت با ارزهای دیگری غیر از دلار را بیشتر می‌کند. در همین راستا و در نوامبر سال ۲۰۲۳، ریاض و پکن توافقنامه مبادله ارزی را امضا کردند که مبتنی بر توسعه استفاده از ارزهای ملی یعنی ارزهای غیر دلاری طراحی شده بود.

این تحولات ممکن است موضوع مهمی به نظر نرسد. با این حال، نشان می‌دهد که چگونه سعودی‌ها از نظم پولی و ژئوپلیتیکی که ایالات متحده از پایان جنگ سرد تقریباً بر کل جهان تحمیل کرده، دور می‌شوند. در مارس ۲۰۲۳، سعودی‌ها با میانجیگری چین برای برقراری مجدد روابط دیپلماتیک با ایران توافق کردند. عربستان سعودی مدت‌ها با رژیم ایران در تضاد بود، زیرا این دو کشور برای تسلط بر منطقه خلیج فارس رقابت می‌کردند. اگرچه ایالات متحده به طور علنی از توافق با میانجی گری چین ستایش کرد، اما به وضوح ضربه‌ای به نفوذ ایالات متحده در منطقه محسوب می‌شود.

شش ماه بعد و در سپتامبر ۲۰۲۳ اعلام شد که دور شدن عربستان از دلار صرفاً بلوف نیست. بلکه این امنر در راستای تلاش دیپلماتیک سعودی‌ها برای به دست آوردن انعطاف‌پذیری بیشتر در برخورد با قدرت‌های بزرگ جهانی مانند چین و روس‌ها است یا سعودی‌ها نشان می‌دهند که گزینه‌های دیگری در نظم جهانی چندقطبی جدید دارند.

سایر تحولات اخیر نشان می‌دهد که این روند قوت گرفته است. به عنوان مثال، دولت سعودی پس از دریافت دعوت به اجلاس سران گروه ۷ برای اولین بار، این امر را رد و محمد بن سلمان مدعی شد که وی باید شخصاً بر فعالیت‌های زیارتی در مکه نظارت کند. اما چند روز بعد، ولیعهد وزیر امور خارجه خود را برای نشست بریکس به نیژنی نووگورود روسیه فرستاد. این موضوع نشان می‌دهد که ریاض ظاهراً می‌تواند برای بریکس وقت بگذارند، اما نه برای گروه ۷.

در واقع، سرد شدن روابط ریاض و واشنگتن نشان دهنده تغییر فوری و عمده در دلار نفتی نیست، بلکه تایید می‌کند که کنترل ایالات متحده بر بازارهای جهانی ارز و نظم ژئوپلیتیکی کاهش یافته است.

نتیجه گیری

براساس گزارش اسپوتنیک، نزدیک به ۸۰ درصد از فروش جهانی نفت به دلار قیمت گذاری شده است. با این حال، روسیه، ایران، عربستان سعودی، چین و دیگران به سرعت به سمت ارزهای محلی در تجارت انرژی روی می‌آورند. طبق گزارش وال استریت ژورنال، در سال ۲۰۲۳، ۲۰ درصد نفت جهان به ارزهای دیگر خریداری شد.

در واقع، تصمیم عربستان برای فروش نفت به ارز غیردلاری، تهدیدی برای وضعیت دلار به عنوان ارز ذخیره است و اکثر کارشناسان اذعان دارند که انقضای قرارداد نفتی پتانسیل بلندمدتی برای تضعیف دلار و در نتیجه بازارهای مالی ایالات متحده دارد. در حال حاضر، عربستان همچنان دلار آمریکا را در ازای نفت می‌پذیرد، اما برخی از بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان به ویژه چین، تلاش می‌کنند تا آن را تغییر دهند. برای سال‌ها، چین فعالانه تلاش کرده تا عربستان را برای خرید نفت به یوان متقاعد کند. به گفته اقتصاددانان بین‌المللی، اگر بازیگران جهان به طور قابل توجهی استفاده از دلار آمریکا را کاهش دهند، توانایی ایالات متحده برای انتشار بدهی دلاری و کسب دلار برای صادرات کاهش می‌یابد و اقتصاد کشور کوچک می‌شود.

همچنین، انقضای قرارداد «دلار نفتی» نشان دهنده تغییر قابل توجهی در پویایی قدرت جهانی است و تغییر چشم انداز انرژی و نفوذ فزاینده اقتصادهای نوظهور را برجسته می‌کند. اگر عربستان سعودی به سمت حذف بیشتر دلار حرکت کند، تسلط این ارز در بازار نفت و در نتیجه جایگاه آن در صحنه جهانی را تضعیف خواهد کرد. کاهش تقاضای جهانی برای دلار می‌تواند منجر به تورم، نرخ بهره بالاتر و بازار اوراق قرضه ضعیف‌تر در ایالات متحده منجر شود.