تقویت رفاقت و رقابت تهران و آنکارا

به گزارش انرژی پرس؛ امنیت انرژی یکی از مهمترین مسائل سیاست خارجی ترکیه است. موقعیت ژئواستراتژیک منحصر به فرد ترکیه بین قاره‌های اروپا و آسیا، نقش کلیدی در حمل و نقل انرژی از آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه به اروپا را برای ترکیه فراهم می‌کند. از این نظر، ترکیه یک شریک اقتصادی و استراتژیک مهم برای کشورهای صادرکننده و واردکننده انرژی است. از سوی دیگر، برای اتحادیه اروپا (EU) بسیار ضروری است که تنوع منابع و مسیرها را در محدوده سیاست مشترک انرژی افزایش دهد و در نتیجه، کارایی و امنیت انرژی را تضمین کند. وقتی این دو واقعیت با هم در نظر گرفته شوند، اهمیت استراتژیک ترکیه در برقراری امنیت انرژی اروپا مشخص می‌شود. در این راستا، ترکیه هدف تبدیل شدن به یک کریدور حمل و نقل انرژی و یک مرکز منطقه‌ای انرژی را دارد.

کمک به هاب منطقه‌ای

پس از اینکه قرارداد بین مسکو و کیف در اول ژانویه ۲۰۲۵ منقضی و تمدید نشد، اکنون ترک‌استریم تنها مسیر باقی‌مانده برای انتقال گاز روسیه به اروپا را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این، کریدور گاز جنوبی که مهمترین بخش آن خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP) است، در بحران انرژی اروپا پس از جنگ روسیه و اوکراین، مورد توجه قرار گرفت. این خط که ظرفیت حمل ۱۶ میلیارد مترمکعب را دارد، قرار است با سرمایه گذاری‌های بیشتر به تدریج به ۲۴ میلیارد مترمکعب و سپس به ۳۱ میلیارد مترمکعب افزایش یابد.

از سوی دیگر، باوجود تعلیق گفت‌وگوهای سطح بالا بین ترکیه و اتحادیه اروپا در زمینه انرژی به دلیل مسئله قبرس، اما ترکیه مصمم به تداوم این مذاکرات ست تا با پتانسیل خود به یک تامین‌کننده گاز طبیعی در منطقه تبدیل شود. در راستای این استراتژی، ترکیه که چشم‌انداز تبدیل شدن به یک هاب انرژی منطقه‌ای را دارد، نه تنها خود را به عنوان یک کریدور جغرافیایی حیاتی برای منابع انرژی، بلکه به عنوان مرکز تجارت بین‌المللی انرژی معرفی می‌کند.

با توجه به موارد فوق، قرارداد تامین گاز طبیعی امضا شده بین بوتاش و ترکمن گاز که آغاز محموله‌ها را از اول مارس ۲۰۲۵ آغاز شده است، تحول مهمی در افزایش امنیت انرژی ترکیه و تقویت هدف آن برای تبدیل شدن به یک هاب انرژی بوده است. بحث‌هایی در مورد انتقال گاز ترکمنستان از طریق ایران از طریق قراردادهای سوآپ یا در بلندمدت ساخت خط لوله ترانس خزر وجود داشت که فعلا ایران بهترین گزینه برای این امر است. اگرچه مقدار گاز صادراتی (۱.۳ میلیارد متر مکعب تا پایان سال ۲۰۲۵) بخش کوچکی از نیازهای ترکیه را تشکیل می‌دهد، اما آغاز این پروژه مهم است. پیش‌بینی می‌شود ترکمنستان که ظرفیت تولید سالانه حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب را دارد، با سرمایه‌گذاری‌های مناسب، پتانسیل صادرات ۶۵ میلیارد مترمکعب گاز تا سال ۲۰۵۰ را داشته باشد.

ادغام مسیرهای عرضه جدید ترکیه وضعیت آن را به عنوان یک مرکز تجاری تقویت می‌کند. راهبرد تنوع انرژی، وزن ترکیه و همچنین امنیت انرژی آن را در بازارهای منطقه‌ای و جهانی افزایش می‌دهد. علاوه بر این، انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران نیازی به هزینه بیشتر ندارد، زیرا از طریق زیرساخت خط لوله موجود انجام خواهد شد. در این زمینه، هدف افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز نیز نقش ترکیه را به عنوان یک بازیگر کلیدی در تجارت انرژی منطقه‌ای تقویت خواهد کرد.

قدمت پروژه

براساس گزارش مرکز مطالعات اورسیا، این ابتکار بین ترکیه و ترکمنستان به دهه ۱۹۹۰ برمی‌گردد. در سال ۱۹۹۷، ترکیه، ترکمنستان و ایران قراردادی را در مورد گسترش خط لوله ترکیه-ایران به ترکمنستان امضا کردند. طرح مهم دیگر پروژه خط لوله گاز طبیعی ترانس خزر است که هدف آن انتقال گاز از ترکمنستان به ترکیه و اروپا از طریق دریای خزر است.

بر اساس قراردادی که در ۲۹ اکتبر ۱۹۹۸ منعقد شد، ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه منتقل می‌شود که ۱۶ میلیارد متر مکعب آن را ترکیه در بازار داخلی و مابقی به اروپا می‌رود. در ماه می‌۱۹۹۹، ترکیه و ترکمنستان تصمیم گرفتند خط لوله گاز ترانس خزر را برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ترکیه احداث کنند. این پروژه به دلیل مشکلات دریای خزر و اختلافات آذربایجان و ترکمنستان بر سر حقوق منابع انرژی خزر محقق نشد.

ترکیه دارای سریع‌ترین رشد تقاضای انرژی در بین کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در ۲۰ سال گذشته است. ترکیه که در منطقه‌ای در مجاورت تقریباً ۶۰ درصد ذخایر نفت و گاز طبیعی جهان واقع شده است، به یکی از بزرگترین بازارهای انرژی در منطقه خود تبدیل شده است. ترکیه در راستای امنیت انرژی منطقه‌ای و جهانی و تبدیل شدن به یک مرکز تجاری منطقه‌ای در زمینه انرژی، هدف خود را تضمین امنیت تامین انرژی از طریق افزایش تنوع مسیرها و منابع در این مسیر است. البته، پس از جنگ روسیه و اوکراین، اهمیت ترکیه در این زمینه بیش از پیش افزایش یافته است.

دیپلماسی فعال آنکارا

در واقع، دیپلماسی انرژی در مرکز روابط بین دولتی آنکارا قرار دارد. این کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی، نزدیکی به منابع انرژی و ترانزیتی بودن، نقش مهمی در تاثیرگذاری بر تعادل انرژی منطقه‌ای دارد. در چارچوب این درک از دیپلماسی، ترکیه با هدف تضمین امنیت تامین انرژی و بهره‌گیری سیاسی از آن است. در این راستا، ترکیه با افزایش همکاری‌های منطقه‌ای، روابط نزدیک‌تری با کشورهای همسایه برقرار می‌کند. ویژگی‌های این کشور از جمله فراهم کردن فرصت برای تامین امن منابع انرژی، موقعیت آن به عنوان یک کشور ترانزیتی، پروژه‌های انرژی منطقه‌ای و روابط دیپلماتیک قوی آن، ترکیه را به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل کرده است. ترکیه پلی بین صادرکنندگان و واردکنندگان خاورمیانه و خزر است. علاوه بر این، استراتژی ترکیه برای تبدیل شدن به یک قطب انرژی منطقه‌ای که کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را صادرکننده می‌بیند، گزینه مناسبی برای جایگزینی موقعیت مسلط روسیه در بازار اروپا است.

در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت که دیپلماسی انرژی ترکیه به افزایش امنیت عرضه انرژی، ایجاد فرصت‌های همکاری اقتصادی ادامه خواهد داد. همکاری با ترکمنستان در زمینه گاز طبیعی، تنوع منابع انرژی ترکیه را افزایش داده و نقش آن را به عنوان یک مرکز انرژی منطقه‌ای تقویت کرده است. سرمایه‌گذاری‌هایی که ترکیه در چارچوب این هدف انجام داده است، در افزایش امنیت عرضه انرژی و کاهش وابستگی به انرژی اهمیت حیاتی دارد. انتظار می‌رود که ترکیه به تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در این راستا ادامه دهد.

رقابت با ایران

روابط ایران و ترکیه در بیشتر زمینه‌ها از جمله اقتصاد بین‌الملل همراه با رقابت و همکاری بوده است. در این راستا، پروژه فوق هرچند به نفع ترکیه در تامین انرژی اروپا دارد اما به نقش راهبرد ایران و تبدیل آن به هاب گاز منطقه‌ای نیز تاکید می‌کند. برای نمونه، با افزایش حجم صادراتی از این مسیر که فراتر از نیاز داخلی ایران خواهد بود، وابستگی ترکیه به ترکمنستان به ایران افزایش خواهد یافت.

در واقع هرچند ایران و ترکیه در تبدیل شدن به هاب گاز منطقه‌ای رقیب جدی یکدیگر هستند، اما این پروژه می‌تواند در بلندمدت جایگاه ژئواکونومیکی ایران را تقویت کند. باید توجه داشت که وجود صادرکنندگان بزرگ گاز در شما ایران مانند روسیه، ترکمنستان و آذربایجان و نیز مصرف‌کنندگان بزرگ در همسایگی ایران مانند پاکستان، هند، افغانستان، کویت و امارات گزینه مناسب‌تری برای هاب منطقه‌ای است که البته نیازمند تقویت دیپلماسی انرژی و زیرساخت‌های ترانزیتی است.