تشکیل محور گازی مسکو-باکو-تهران

به گزارش انرژی پرس؛ روسیه و ایران بر سر مسیر خط لوله گازی که از آذربایجان می‌گذرد به توافق رسیده‌اند و مذاکرات در مراحل نهایی تعیین قیمت عرضه است. در جریان سفر «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران به مسکو، طرف روسی به طور غیرمنتظره‌ای اعلام کرد که شرکای قرارداد راهبردی برای انتقال حجم زیادی از گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان به توافق رسیده‌اند. حجم این صادرات سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب خواهد بود. سرگئی سیویلف، وزیر انرژی روسیه، پس از پایان مذاکرات اعلام کرد که پروژه خط لوله گاز روسیه- ایران امضا شده و از طریق جمهوری آذربایجان عبور خواهد کرد.

اهداف راهبردی توافق

قرارداد گازی روسیه و ایران در کنار اهداف تجاری، انگیزه سیاسی نیز دارد و حرکتی در راستای ارسال پیامی روشن به غرب است. توافقنامه مشارکت راهبردی بین روسیه و ایران که در ۱۷ ژانویه امضا شد، بر همکاری انرژی نیز متمرکز است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، برنامه‌هایی را برای صادرات گاز از ۲ تا ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال را مطرح کرد. خط لوله موجود بین آذربایجان و ایران تنها می‌تواند ۲ میلیارد متر مکعب را منتقل کند.

ایران طی سه سال گذشته در ماه‌های زمستان با کمبود گاز داخلی مواجه بوده که به باور کرشناسان ۵ میلیارد متر مکعب برای پوشش کسری‌ها کافی است. با این حال، حجم پیشنهادی در این معامله بسیار فراتر از آن نیاز است. زیرا در راستای اهداف گسترده‌تری از جمله همکاری با ایران به‌عنوان یک هاب ترانزیت برای دسترسی به بازارهای پاکستان، هند و فراتر از آن است.

برای تحویل ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال، چندین خط لوله جدید باید ساخته شود که نیازمند میلیاردها سرمایه‌گذاری است. از نظر تاریخی، روسیه به ۱۰ خط لوله از طریق اوکراین برای انتقال ۱۶۰ میلیارد متر مکعب گاز به اروپا متکی بود. بنابراین، مقیاس مشابهی از زیرساخت‌ها برای موفقیت این توافق ضروری است.

این قرارداد همچنین نشان دهنده واکنش استراتژیک روسیه به کاهش صادرات گاز به اروپا به دلیل تحریم‌ها است. در حالی که مسکو به دنبال صادرات گاز خود به چین است، خطوط لوله فعلی ظرفیت محدود ۵۰ میلیارد متر مکعب در سال دارند. علاوه بر این، چین در مورد سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گران قیمت و مذاکره با شرایط مطلوب محتاط است. این معامله می‌تواند به عنوان یک ابزار چانه زنی برای به دست آوردن اهرم فشار بر پکن در حین یافتن در بازارهای جایگزین عمل کند.

این توافق ممکن است ناشی از تمایل روسیه برای حفظ سطح صادرات در بحبوحه تحریم‌ها باشد تا منطق واقعی اقتصادی. هنوز مشخص نیست که ایران چگونه قصد استفاده از گاز روسیه را دارد. آیا فرار از تحریم‌ها را تسهیل می‌کند یا صرفاً به عنوان یک مسیر ترانزیتی عمل می‌کند؟ به باور کارشناسان، قرارداد گازی روسیه و ایران کمتر برای تامین نیازهای انرژی و بیشتر گویای یک مشارکت استراتژیک است. همچنین نشان دهنده دورزدن تحریم‌های غرب است که هنوز چالش‌های اقتصادی و لجستیکی قابل توجهی حل نشده باقی مانده است.

انتخاب مسیر آذربایجان

خط لوله گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان با ظرفیت ۲ میلیارد متر مکعب در سال با امکان توسعه تا ۵۵ میلیارد متر مکعب احداث می‌شود. برای روسیه، این خط پروژه‌ای برای آینده است. حجم اولیه پمپاژ ۲ میلیارد متر مکعب بوده که کمی بیش از ۱ درصد از عرضه گاز به اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۲ است. به عنوان مثال، این حجم کمتر از میزانی است که روسیه سالانه به مولداوی یا بلغارستان عرضه می‌کند. برای نمونه، ۵۵ میلیارد متر مکعب ظرفیت دو خط منفجر شده نورد استریم است. اما هنوز باید به این حجم‌ها برسیم.

البته روسیه می‌تواند ۲ میلیارد مترمکعب اولیه را حتی بدون لوله‌گذاری جدید به ایران عرضه کند، اما برای رسیدن به ظرفیت‌های بالا مانند ۵۵ میلیارد مترمکعب، نمی‌توان بدون احداث خطوط لوله جدید گاز به آن دسترسی داشت.

روسیه از طریق خط لوله گاز قدیمی خود با ظرفیت نصب شده ۱۳ میلیارد متر مکعب به آذربایجان متصل می‌شود. پیش از این، عرضه معکوس گاز آذربایجان به روسیه از طریق آن انجام می‌شد.

همچنین، یک کریدور حمل و نقل – از طریق آذربایجان به ایران وجود دارد که در زمان اتحاد جماهیر شوروی ساخته شد. امروز گاز آذربایجان از طریق آن به جمهوری اسلامی ارسال و در مقابل، ایران گاز جمهوری خودمختار نخجوان (سازوکار سوآپ) را تامین می‌کند. با این حال، با توجه به برنامه ریزی برای احداث خط لوله گاز ایغدیر – نخجوان، این منطقه آذربایجان می‌تواند از طریق ترکیه تامین شود و بنابراین دیگر نیازی به سوآپ با ایران نخواهد بود.

این مسیری است که روسیه می‌تواند برای صادرات انرژی به ایران از آن استفاده کند. علاوه بر این، از نظر تئوری، مسکو این فرصت را دارد که پمپاژ از طریق آن را به ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال افزایش دهد. اما در اینجا حجم عرضه روسیه نه به میل آن، بلکه به نیازهای بازار داخلی ایران و توانایی آن در صادرات گاز خود با شرایط سوآپ با روسیه بستگی دارد که اکنون محدود شد.

انتخاب آذربایجان به عنوان یک کشور ترانزیتی به دلیل نزدیکی آن منطقی است. با این حال، پیامدهای گسترده‌تر این معامله سوالاتی را ایجاد می‌کند. آذربایجان نیز گاز دارد و عمده آن به اروپا و ترکیه صادر می‌شود، اما باکو برای افزایش عرضه در این مسیرها مشکلات آشکاری دارد. اروپا پس از کنار گذاشتن گاز روسیه به گاز بیشتری نیاز دارد، اما آذربایجان نمی‌تواند به سرعت این نیازهای رو به رشد را برآورده کند.

طبق اعلام مقامات رسمی، تا پایان سال ۲۰۲۴ تصمیمی در مورد ایجاد مرحله دوم خط لوله گاز ترانس آدریاتیک اتخاذ خواهد شد که از طریق آن صادرات گاز آذربایجان به اروپا از ۱۰ تا ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال افزایش می‌یابد. با این حال، این هرگز اتفاق نیفتاد. به نظر می‌رسد که در حال حاضر آذربایجان منابع گازی کافی برای این امر را ندارد. از همین روی، باکو می‌تواند از گاز روسیه برای افزایش پمپاژ به غرب استفاده کند که از نظر فنی امکان‌پذیر است. قابلیت‌های حمل و نقل اجازه می‌دهد تا حداکثر ۵ میلیارد متر مکعب در سال از روسیه به آذربایجان از طریق خط لوله گاز Mozdok-Kazi-Magomed پمپاژ شود.

سوآپ روسی و هاب ایران

ایران ذخایر عظیم گازی دارد، اما تنها به ترکیه (حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب) و عراق (حدود ۴ میلیارد متر مکعب) صادر می‌کند. ایران همچنین تولید گاز طبیعی مایع (LNG) را ندارد، اگرچه مذاکراتی برای ساخت کارخانه‌های LNG در این کشور از جمله با روسیه انجام شده است. برای روسیه سوآپ مکانیسم اصلی برای افزایش صادرات از این مسیر است. چون از طریق این سازوکار می‌توان گاز روسیه را برای صادرات به ترکیه ارسال و همچنین از حجم مازاد گاز ایران در جنوب استفاده و صادرات به پاکستان را آغاز یا صادرات LNG  را سازماندهی کرد.

عملاً هیچ زیرساختی برای پمپاژ گاز روسیه از شمال به جنوب ایران وجود ندارد. البته، ایران نیز نیازی به آن ندارد، زیرا گاز زیادی برای صادرات دارد. البته، در جنوب شرق کشور گاز مازاد وجود دارد، اما اکنون بازار فروش ایجاد نشده است. ایران فاز نخست خط لوله گاز ایران-پاکستان-هند (IPI) را تا مرز خود با پاکستان تکمیل کرده است، اما به دلیل اختلافات بین هند و پاکستان، وضعیت ناپایدار امنیتی در منطقه و همچنین دخالت ایالات متحده، ساخت و ساز بعدی آن متوقف شده است.

ظرفیت خروجی خط لوله گاز IPI در این پروژه ۵۵ میلیارد متر مکعب بوده که برابر با حجم‌های اعلام شده سوآپ ایران و روسیه است. این امر نشان می‌دهد که تمرکز اصلی پروژه روسیه-ایرانی بر استفاده از این مسیر است. اجرای IPI قبلاً به دلیل تردید طرف پاکستانی که تحت فشار ایالات متحده بود، با مشکل مواجه شده بود. اما به باور کارشناسان احتمالا توافقات خاصی در این زمینه حاصل شود. باید توجه داشت که هند آخرین کشوری بود که با ساخت IPI مخالفت کرد.

همچنان بحث قیمت گاز روسیه برای ایران وجود دارد که هنوز توافقی در مورد آن حاصل نشده است. در این مورد، خط لوله «قدرت سیبری-۲» چین بلافاصله به ذهن خطور می‌کند که مسیر و حجم عرضه آن دو سال پیش توافق شده بود، اما به دلیل‌عدم توافق بر سر قیمت گاز، ساخت خط لوله گاز هرگز آغاز نشد. البته هزینه تدارکات ایران احتمالا کمتر از اروپا و چین باشد. اکنون برای گازپروم، یافتن بازارهای جدید و حفظ حجم صادرات مهمتر از چانه‌زدن بر سر قیمت است. پیش از این نیز گزارش‌هایی مبنی بر خرید گاز روسیه به قیمت ۱۰۰ دلار در هر هزار مترمکعب منتشر شده بود، اما هنوز بصورت رسمی اعلام نشده است.