بازی راهبردی ایران و ترکیه با گاز ترکمن‌ها

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، ایران به عنوان دومین دارنده ذخایر گاز جهان و همچنین با موقعیت راهبردی در کریدورهای شرق – غرب و شمال-جنوب، هنوز نتوانسته از این جایگاه مهم استفاده و نقش مهمی در بازار جهانی گاز داشته باشد که بیشتر به دلیل تحریم‌های غرب و عدم سرمایه گذاری کافی بوده است. حتی در شرایط کنونی ناگزیر به واردات گاز نیز شده که در صورت تداوم وضع موجود، این میزان در آینده افزایش نیز خواهد یافت. اما یکی از ابتکارات تاثیرگذار بهره گیری از سیاست سوآپ گازی بوده که اخیرا ایران به همراه ترکمنستان و آذربایجان آن را عملیاتی می‌کند. اکنون ترکمنستان به دنبال بهره گیری از موقعیت سرزمینی ایران و گسترش این همکاری به صادرات گاز به ترکیه نیز است که قبلا خط لوله ترانس خزر برای این منظور مطرح شده بود.

حال وبسایت «اوراسیانت» در گزارش اخیر خود به این موضوع پرداخته و مزایا و چالش‌های پیشروی انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران را تشریح کرده که در ادامه به پرداخته می‌شود:

افزایش صادرات گاز از ذخایر عظیم دریای خزر نقش محوری در بلندپروازی‌های ترکمنستان دارد. در این میان، صادرات به غرب و ایران به دلیل هزینه پایین آن وسوسه برانگیز است. اما همکاری با تهران احتمالا پیامدهای را متوجه این کشور داشته باشد، زیرا نمی‌توان تاثیر تحریم‌های غرب را نادیده گرفت.

البته ترکمنستان در حال ارسال دو میلیارد مترمعکب گاز به مناطق شمال شرقی ایران در چارچوب قرارداد سوآپ با جمهوری آذربایجان از طریق خط لوله است. براساس این توافق، ایران معادل گاز وارداتی را به آذربایجان تحویل می‌دهد. در واقع، آذربایجان گاز ترکمنستان را خریداری می‌کند. البته تهران با هدف افزایش حجم سوآپ سالانه آذربایجان و ترکمنستان به ۵.۵ میلیارد متر مکعب، ظرفیت خط لوله را افزایش داده است. موفقیت این مدل می‌تواند به کشورها دیگر نیز گسترش یابد. برای نمونه، در نوامبر ۲۰۲۳، مقامات ترکمنستان و عراق در عشق آباد ملاقات کردند تا در مورد چشم انداز مبادله‌ای مشابه، تا سقف سالانه ۹ میلیارد متر مکعب در یک دوره پنج ساله مذاکره کنند. در این توافق نیز، ایران به عنوان میانجی عمل خواهد کرد.

اما چشم‌انداز ارسال گاز ترکمنستان به اروپا، باعث طرح ایده ساخت خط لوله ترانس خزر شد که از طریق آن ترکمنستان به آذربایجان متصل می‌شود. براساس برآوردها این خط لوله بیش از ۲۰ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. البته نباید مخالفت ژئوپلیتیکی روسیه نیز نادیده گرفته شود، بطوریکه مسکو باوجود امضای کنوانسیون سال ۲۰۱۸ درباره وضعیت حقوقی دریای خزر و اجازه ساخت خط لوله گاز زیردریایی از ترکمنستان به آذربایجان، همواره مخالفت خود را آشکارا اعلام کرده است.

همچنین، با آغاز حمله بزرگ روسیه به اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲، اروپا خرید گاز از شرکت گازپروم را به شدت کاهش داد که این وضعیت به نفع آذربایجان شد. در همین راستا و در ژوئیه ۲۰۲۲، جمهوری آذربایجان به توافقی مهم با اتحادیه اروپا دست یافت که بر اساس آن باید صادرات خود به اروپا را دو برابر کرده و تا سال ۲۰۲۷ به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال برساند.

اما اخیرا ترکمنستان به دنبال ایفای نقش فعال‌تر ترکیه، علاوه بر مسیر ترانزیتی، در این پروژه بوده است. در این راستا و  در ۶ دسامبر، مذاکرات کمیسیون بین دولتی ترکمنستان و ترکیه در زمینه همکاری اقتصادی پیرامون امکان ترانزیت گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران در عشق آباد انجام شد. هرچند جزییات این مذاکره هنوز اعلام نشده است اما وزارت خارجه ترکمنستان خبر داد که مذاکرات دقیق‌ و کامل در سطوح دولتی و شرکتی «در آینده نزدیک» آغاز خواهد شد.

البته در این پروژه باید ظرفیت زیرساخت‌ها نیز در نظر گرفته شود. در حال حاضر، دو خط لوله قادر به انتقال گاز ترکمنستان به ایران وجود دارد؛ نخست خط لوله کرپچه-کردکوی با ظرفیت سالانه ۸ میلیارد متر مکعب و دوم خط لوله ۱۲.۵ میلیارد مترمکعبی دولت آباد – سرخس – خانگیران است.

البته ایران و ترکیه با خط لوله ۱۴ میلیارد مترمکعبی به هم متصل هستند. در حال حاضر، ترکیه سالانه ۹.۶ میلیارد متر مکعب گاز از طریق این خط لوله وارد می‌کند، که در نتیجه ۴.۴ میلیارد متر مکعب آن می‌تواند برای صادرات به ترکیه در دسترس باشد. البته اگر ایران بتواند ظرفیت خط لوله خود را تا مرز ترکیه افزایش دهد، ظرفیت این خط نیز بیشتر خواهد بود.

مقامات ترکیه تاکنون از تشریح جزییات همکاری با ترکمنستان و همچنین روند مذاکرات با ایران در مورد قرارداد صادرات گاز که دو سال دیگر به پایان می‌رسد، خودداری کرده‌اند. البته برخی از شایعات حکایت از بن بست این مذاکرات دارد، چون تهران به دنبال تمدید مستقیم آن بوده، در حالیکه آنکارا خواستار کاهش قیمت و تضمین عرضه است. زیرا توقف صادرات گاز ایران در ژانویه ۲۰۲۲، باعث قطعی برق و گاز در سراسر ترکیه شد.

در مقابل، ایران در موقعیت دشواری قرار دارد. تحریم‌های بین‌المللی در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری در بخش گاز داخلی آن را کاهش داده است. از همین روی، در روزهای سرد سال برای تامین تقاضای داخلی ناگزیر به تعهدات صادراتی ایران فشار وارد می‌شود. بنابراین، اجازه دسترسی ترکیه به گاز ترکمنستان از طریق شبکه خط لوله، می‌تواند مشکلات ایران را کاهش و همچنین امنیت عرضه آنکارا را تضمین کند.

گاز ترکمنستان همچنین می‌تواند نقش مهمی در راستای جاه طلبی‌های ترکیه برای تاسیس «هاب گازی» داشته باشد. به نظر می‌رسد، برنامه‌ کنونی آنکارا به واردات گاز طبیعی مایع (LNG) توسط کشتی و گاز از روسیه محدود می‌شود. ایده آنکارا این نگرانی را برانگیخته که ترکیه می‌تواند از این هاب به عنوان پوششی برای صادرات مجدد گاز روسیه به بازارهای اروپایی استفاده کند که از زمان حمله روسیه به اوکراین، واردات گاز آن را متوقف کرده است.

در واقع، اگر ترکیه بتواند گاز مازاد بر نیاز خود را وارد کند، آنگاه می‌تواند از طریق خطوط لوله یونان و بلغارستان، دوباره به اروپا صادر کند. اما تمام این امکانات مشروط به همکاری ایران است. زیرا، هنوز مشخص نیست که آیا ایران مجوز صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق خطوط لوله را خواهد داد یا خیر. زیرا تهران به استفاده آنکارا از واردات احتمالی گاز ترکمنستان به عنوان ابزار چانه زنی در مذاکرات با آن تردید دارد.

هنوز مشخص نیست که آیا ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق ایران بر خلاف تحریم‌های بین المللی علیه تهران است یا خیر. البته قرارداد سوآپ گاز آذربایجان با ترکمنستان و ایران تحریم نشده، همچنین قرارداد کنونی واردات گاز ترکیه از ایران توسط شرکت بوتاش، همواره از تحریم‌ها معاف بوده است. البته این احتمال وجود دارد که معافیت کنونی به قرارداد جدید تعمیم داده نشود. در اواخر سال ۲۰۲۲، آنکارا به شرکت‌های خصوصی فرصت واردات گاز از ایران را با استفاده از ظرفیت مازاد خط لوله داد، اما به دلیل ترس از نقض تحریم‌های بین‌المللی، به سرعت این تصمیم را لغو کرد.