ایران؛ جایگزین بالقوه ترانس خزر

به گزارش انرژی پرس، پس از آغاز جنگ اوکراین از فوریه سال ۲۰۲۲ و تشدید تنش‌ها بین روسیه و کشورهای غربی، اتحادیه اروپا به دنبال کاهش وابستگی خود به انرژی روسیه به ویژه گاز وارداتی از آن بوده است. بطوریکه برخی کشورهای شرق و مرکز این قاره تا ۱۰۰ درصد به گاز مسکو وابسته بودند و حتی بزرگترین اقتصاد آن یعنی آلمان بیش از ۵۰ درصد گاز وارداتی خود را از این کشور تامین می‌کرد که برای توسعه و گسترش صنایع آن، نقش حیاتی داشت. 

از همین روی، کشورهای این قاره در طول تقریبا دو سال اخیر به دنبال منابع جایگزین بوده‌اند که تا حدودی توانستند از طریق LNG قطر و ایالات متحده و یا از طریق افزایش تولید نروژ و واردات از خط لوله الجزایر و آذربایجان نیازهای خود را پوشش دهند. اما تهدیدهای این روند با توجه به افزایش ریسک‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی در خاورمیانه و قفقاز، همچنان پابرجاست. 

اما در این میان، غرب توجه ویژه به منابع دریای خزر از جمله ترکمنستان دارد. منابع دریای خزر از طریق سه روش؛ صادرات LNG به ترکیه و سپس ارسال به اروپا، صادرات گاز از خط لوله آذربایجان و یا انتقال منابع ترکمنستان می‌تواند به بازار اروپا منتقل شود. در این میان، انتقال منابع ترکمنستان ظرفیت بالایی دارد اما به دلیل برخی اختلافات محیط زیستی و حقوقی در دریای خزر فعلا امکان صادرات از طریق دریا وجود ندارد. 

اگرچه ترکمنستان ظرفیت تولید گاز بیشتر را دارد اما هر تولید بیش از ۵ تا ۱۰ میلیارد متر مکعب به سرمایه گذاری قابل توجهی در تقویت زیرساخت خط لوله مناسب در کوتاه مدت و میان مدت نیاز دارد. منابع انرژی دریای خزر می‌تواند در میان مدت وابستگی اروپا به روسیه را کاهش دهد، اما کشورهای حاشیه دریای خزر باید مشکلات امنیتی و اقتصادی خود را حل کنند. در واقع، سرمایه گذاری اروپا در زیرساخت‌های انرژی دریای خزر و کمک‌های ساختاری و اقتصادی به این کشورها تبدیل به یک معامله برد-برد خواهد شد. 

موانع ترانس خزر 

در سال‌های اخیر ترکیه همواره از ایجاد و گسترش خط لوله ترانس خزر، انتقال منابع ترکمنستان از دریای خزر به آذربایجان و ترکیه، حمایت کرده و اخیر نیز در دیدار روسای جمهور ترکیه و ترکمنستان در این مورد مذاکره‌ داشتند. البته، خط لوله گاز ترانس خزر یکی از این گزینه‌های مورد حمایت آمریکا نیز است و پیش از این بارها حمایت خود را از آن نه تنها در دیدرا با متحدان اروپایی، بلکه با مقامات فعلی آذربایجان و ترکمنستان اعلام کرده است. با این وجود، ترانس خزر با چالش‌های جدی مواجه است که راه اندازی آن را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد. 

پنج کشور حاشیه دریای خزر سال‌ها به دلیل اختلاف بر سر خطوط لوله، میادین مورد مناقشه متعدد، تعیین محدوده آب و غیره نتوانستند به توافق برسند. البته با امضای کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر توسط کشورهای ساحلی؛ ترکمنستان و آذربایجان تلاش‌های خود را برای ایجاد دریای ترانس افزایش دادند. 

ترکمنستان بارها تمایل خود را برای تنوع بخشیدن به صادرات گاز خود به ویژه به اروپا اعلام کرده است. با این حال، تحویل گاز ترکمنستان از طریق کریدور گازی جنوب نیازمند حل تعدادی از مسائل اولیه، از جمله تصمیمات سرمایه گذاری و قیمت، هزینه‌های تولید، حمل و نقل و کشورهای خرید گاز است. علاوه بر این، فقدان حمایت قاطع سیاسی یا مالی از خارج در اجرای خط لوله گاز ترانس خزر، تاکنون ترکمنستان را مجبور کرده است که گاز خود را به چین تغییر مسیر دهد. 

یکی دیگر از چالش‌های ترانس خزر نحوه تامین مالی آن است. هزینه سرمایه گذاری پروژه خط لوله ترانس خزر ترکمنستان بیش از دو میلیارد دلار تخمین زده شده و ساخت آن احتمالا چندین سال طول بکشد. الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان اخیراً با اظهار ناامیدی در مورد این پروژه گفت: «سوال مهم این است که تامین مالی ساخت این خط لوله توسط چه کسی تامین می‌شود. بانک های اروپایی تردید دارند زیرا این پروژه یک پروژه بزرگ سوخت فسیلی است.» اگر چه آذربایجان پیشنهاد انتقال گاز عشق آباد از طریق خط لوله را ارائه کرده بود، اما قصد خود را برای عدم مشارکت در ساخت خط لوله ترانس خزر را تایید کرد. 

 مانع بزرگ در مسیر ترانس خزر، مخالف روسیه است. زیرا مسکو هیچ تمایلی برای جایگزین شدن گاز ترکمنستان با منابع خود را ندارد. در واقع، هرگونه تحول در مورد عرضه گاز ترکمنستان به اروپا در آینده به معنای قطع روابط با روسیه است. در نتیجه، احتمالا مسکو از تلاش‌های متحد خود ترکمنستان برای پر کردن خلاء گاز خود در اروپا خشمگین شود. 

جایگزین ترانس خزر از ایران

با توجه به موانع جدی برای صادرات گاز از ترانس خزز، به نظر می رسد که ترکمنستان از گزینه ایران و خط لوله خط لوله۲۰۰ کیلومتری کرپچه-کردکوی است که در اواسط دهه ۷۰ شمسی توسط متخصصان ایرانی ساخته شد. افزایش استخراج گاز از حوزه کرپچه توسط شرکت ترکمن نفت و گاز براعتبار صادرات گاز ترکمنستان به بازارهای جهانی می‌افزاید. بطوریکه در سال ۱۳۷۶، به میزان یک میلیارد و ۷۰۰ هزار مترمکعب گاز از همین طریق به ایران صادر شده است. 

البته بعدا صادرات گاز ترکمنستان به ایران متوقف، اما اخیرا در قالب سوآپ گاز بین ترکمنستان-ایران-آذربایجان دوباره احیاء شده است. بر اساس قرارداد سه جانبه، حدود ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان از مسیر ایران به آذربایجان منتقل می‌شود و ایران بخشی از این گاز را به عنوان حق ترانزیت یا سواپ فی برمی‌دارد. البته براساس توافق اخیر، حجم گاز انتقالی از مسیر ایران دو برابر می‌شود. وزیر نفت نیز اعلام کرده که ایران ظرفیت بالاتر بردن این میزان تا ۳ یا ۴ برابر را نیز به راحتی در اختیار دارد. و حتی این احتمال وجود دارد که این میزان به ۲۰ میلیون متر مکعب نیز برسد. 

در مجموع، ایران می‌تواند با استفاده از خط لوله کرپچه-کردکوی برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه و با حتی عراق استفاده کند. باید توجه داشت که اخیرا ترکمنستان و عراق در مورد صادرات گاز از طریق ایران به توافق رسیدند. در این صورت موانع موجود در پیشروی ترانس خزر نیز برطرف می‌شود و ایران می‌تواند نقش راهبردی خود در بازار انرژی و ترانزیت گاز افزایش دهد. این امر نتایج مهمی برای ایران و ترکمنستان دارد، یعنی این مسیر می‌تواند به نتجه برد-برد منجر شود.