انتقال گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان؛ از ایده تا واقعیت

به گزارش اختصاصی انرژی پرس، در جریان سفر «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران به مسکو، طرف روسی به طور غیرمنتظره‌ای اعلام کرد که شرکای قرارداد راهبردی برای انتقال حجم زیادی از گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان به توافق رسیده‌اند. حجم این صادرات سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب خواهد بود. به گفته برخی کارشناسان، توافق جدید واردات گاز روسیه از طریق آذربایجان ممکن است منعکس کننده مشکلات در ساخت خط لوله از زیر دریای خزر باشد.

همکاری گازی مسکو-تهران: بدیلی برای هژمونی غرب

«ولادیمیر پوتین»، رئیس‌جمهور روسیه در یک کنفرانس مطبوعاتی پس از گفت‌وگو با پزشکیان گفت که ساخت خط لوله گاز از روسیه به ایران در حال انجام است. پوتین افزود: «کریدور شمال-جنوب و خط لوله گاز به ایران دو پروژه در حال اجرا هستند که هم بسیار مهم و هم جذاب هستند.» این در حالی است که پس از کاهش واردات گاز از اتحادیه اروپا در نتیجه درگیری های مداوم در اوکراین، روسیه در تلاش است تا بازارهای انرژی خود را متنوع کند. تحویل گاز به ایران می‌تواند روابط دوجانبه با ابعاد گسترده و رو به رشد تسلیحاتی و امنیتی را تقویت کند. اما موانع زیادی برای غلبه در این زمینه بر وجود دارد.

تولید گاز طبیعی ایران در سال‌های اخیر روندهای نوسانی را تجربه کرده است. تولید از ۲۶۲.۳ میلیارد متر مکعب در دسامبر ۲۰۲۲ به ۲۷۵ میلیارد متر مکعب در دسامبر ۲۰۲۳ رسید. با این حال، ایران طی پنج سال گذشته با نرخ رشد سالانه منفی ۰.۰۳ درصد کاهش اندکی در تولید داشته است. البته چشم‌انداز آینده در زمینه تولید گاز برای ایران خوش‌بینانه‌تر است و پیش‌بینی‌ها حاکی از رشد ۳ درصدی از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۸ است.

به گفته «باربارا سالوین»، محقق حوزه انرژی، این تفاوت بین عملکرد تاریخی و انتظارات آتی بر چالش‌های پیش روی بخش گاز طبیعی ایران، از جمله سرمایه‌گذاری ناکافی، محدودیت‌های فناوری، و تأثیر تحریم‌های بین‌المللی تأکید می‌کند. با این وجود، اگر ایران به این موانع رسیدگی کند و در کنار سرمایه‌گذاری های برنامه‌ریزی‌شده در فعالیت‌های اکتشاف و تولید، از ذخایر عظیم خود استفاده کند، رشد پیش‌بینی‌شده نشان‌دهنده پتانسیل بهبود است. یادداشت تفاهم ایران و روسیه نشان‌دهنده همسویی رو به رشد ژئوپلیتیکی آن‌هاست. مسکو و تهران می‌خواهند هژمونی غرب در بازارهای انرژی را با همکاری در پلتفرم‌هایی مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای (SCO) برای ایجاد کریدورهای انرژی جایگزین زیر سوال ببرند.

چالش‌های پیش رو

قرارداد گازی روسیه و ایران با ایجاد مسیرهای جدید و تقویت ارتباطات بین کشورهای دارای منابع انرژی فراوان، این پتانسیل را دارد که پویایی تجارت انرژی را تغییر دهد. با این حال، بنا به گفته کارشناسان، عزم ایران برای تبدیل شدن به یک هاب گاز منطقه‌ای به دلیل اتکای این کشور به گاز وارداتی برای تامین نیازهای داخلی آنچنان منطقی به نظر نمی‌رسد. عدم اطمینان با افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی، ضعف‌های زیرساختی و تحریم‌های اضافی احتمالی که در صورت اعمال فشار حداکثری توسط دولت جدید ترامپ بر ایران محتمل است، افزایش می‌یابد.

نگرانی‌های جدی دیگری در مورد دوام اقتصادی این قرارداد وجود دارد. با توجه به کاهش درآمدهای ارزی ایران به دلیل تحریم‌ها، ظرفیت تهران برای پرداخت هزینه واردات قابل توجه گاز محل تردید است. همچنین چالش‌های عملی و ژئوپلیتیکی برای فروش مجدد گاز مازاد به کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه و پاکستان وجود دارد. دینامیک پیچیده منطقه‌ای و ایجاد زیرساخت‌های جدید برای حمایت از این صادرات ثانویه برای موفقیت این استراتژی ضروری است که به گفته برخی از کارشناسان چندان نمی‌توان به آن دل بست.

علاوه بر این، چارچوب قانونی و مقرراتی برای چنین معامله بزرگ تجارت گاز هنوز نامشخص است. بخش مهمی از توافق ژوئیه ساخت یک خط لوله جدید در زیر دریای خزر بود که قرار است روسیه هزینه آن را بپردازد. با این حال، محدودیت‌های فنی و سیاسی برای احداث خطوط لوله در زیر دریای خزر، منطقه‌ای با جنبه‌های پیچیده زمین‌شناسی و اکولوژیکی، وجود دارد.

این در حالی است که روسیه و ایران اکنون تصمیم گرفته‌اند که یک خط لوله گاز از طریق آذربایجان بسازند که در مقام جایگزینی برای یک خط لوله زیر دریا از طریق ترکمنستان یا دریای خز عمل می‌کند. به گفته کارشناسان حوزه انرژی، مسیر زمینی عملی‌تر به نظر می‌رسد زیرا ساخت و نگهداری آن هزینه کمتری خواهد داشت و نیازی به تایید همه کشورهای دریای خزر ندارد. از این رهگذر، آذربایجان می‌تواند به مرکزی برای تبادل گاز تبدیل شود و اهمیت استراتژیک خود را در کریدور شمال-جنوب افزایش دهد. همچنین از یاد نباید برد که موضوع مهم دیگر‌ هزینه گازرسانی به ایران است و سوالاتی در مورد مقرون به صرفه بودن ارسال گاز از ذخایر سیبری روسیه به ایران وجود دارد.

تحلیل‌های موجود در حال حاضر حاکی از آن است که غلبه بر سرمایه‌گذاری اندک در زیرساخت‌ها، سوء مدیریت سیستمی و تحریم‌های خارجی دشوار خواهد بود و می‌تواند مانع موفقیت پروژه انتقال گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان شود. در نهایت باید منتظر ماند و دید که این توافق تا چه اندازه می‌تواند عملیاتی شده و اهداف مورد نظر دو کشور را محقق کند.