رقابت تهران و آنکارا برای هاب گازی

به گزارش اختصاصی انرژی پرس،  تقریبا در پاییز ۲۰۲۲، روسیه برای تعمیق روابط تجاری با ترکیه، پیشنهاد تشکیل یک هاب گاز در خاک ترکیه را ارائه کرد. ماهیت پروژه این است که پس از توقف خطوط لوله نورد استریم-۱ و نورد استریم-۲ به دلیل اقدامات خرابکارانه، جریان گاز روسیه از جهت شمال غربی می تواند به سمت جنوب حرکت کند. در عین حال، ترکیه قصد دارد یک پلت فرم الکترونیکی برای هماهنگی قیمتها بر اساس شرایط بازار جهانی و متعاقب آن تجارت گاز به مصرف کنندگان (عمدتا اروپایی‌ها) بدون اختلاف نظر سیاسی ایجاد کند.

آنکارا از پیشنهاد مسکو حمایت کرد و البته برای هماهنگی مسائل حقوقی، سازمانی و فنی جای کاv بسیار است. در نتیجه، طرف ترکیه‌ای بر اساس منطق جغرافیایی، قلمرو تراکیه شرقی را به عنوان محل هاب گاز، تشکیل زیرساخت‌های فنی مربوطه برای انباشت، ذخیره و سکوی تجارت الکترونیک گاز پیشنهاد کرد. هرچند که به دلیل زلزله ویرانگر بهمن ماه و انتخابات (مجلس و ریاست جمهوری)، مذاکرات پروژه گاز به تاخیر افتاد.

اما مانند همه پروژه‌های تجاری، طرفین در جریان مذاکرات رویکردهای خود را مطابق با منافع مالی و اقتصادی خود همسو می‌کنند. ترکیه یک شریک تجاری مهم برای مسکو است که برای از دست ندادن حداقل‌ها ادعای حداکثری می‌کند. علاوه بر این، پیامدهای زلزله ویرانگر و بی‌ثباتی در اقتصاد، استانداردهای بالای جدید مشارکت در پروژه‌های امیدوارکننده را برای آنکارا دیکته می‌کند. باید اضافه کرد که رئیس جمهور اردوغان در موقعیت ژئوپلیتیک کاملاً مهمی قرار دارد، زیرا تقاضای اقتصادی اجرای چنین پروژه‌ای را برای روسیه که تحت فشار تحریم‌های غرب است، درک و آن را فرصتی برای تحکیم پیوند انرژی روسیه با گاز قزاقستان و ترکمنستان برای اجرای برنامه جاه‌طلبانه در راستای همگرایی کشورهای ترک‌ می‌داند. به ویژه، آنکارا معتقد است که پر کردن هاب گاز از منابع مختلف ضروری است. به باور کارشناسان ترک، این امر حجم بالایی از مواد خام وارداتی را ایجاد و کشور را برابر فشارهای های سیاسی در مسیر صادرات (به ویژه فروش همان گاز روسیه به اروپا) مصون می‌دارد.

در حال حاضر ترکیه از روسیه، آذربایجان و ایران گاز دریافت می‌کند. بر این اساس، آنکارا انتظار دارد فهرست بالقوه تامین کنندگان را با کشورهای کلیدی حاشیه خزر مانند قزاقستان و ترکمنستان تکمیل کند. برای نمونه، ترکمنستان سه مزیت مهم برای ترکیه دراد؛ نخست، دستیابی ۷ درصد گاز جهان،  دوم، تقویت نفوذ انرژی خود بر بازار گاز اتحادیه اروپا و سوم، ایجاد منافع متقابل برای همگرایی کشورهای ترک و تضمین دسترسی سیستماتیک ترکیه به بازار آسیای مرکزی.

در همین حال، در حالی که مذاکرات برای شفاف سازی پارامترهای هاب گاز در تراکیه شرقی ادامه دارد، گاز روسیه از طریق ترکیه به بازارهای خارجی (از جمله اروپا) مبادله می‌شود. تاجران گاز روسیه را در ترکیه می‌خرند و مجدداً به اتحادیه اروپا (مثلاً به بلغارستان) می‌فروشند.

در تمامی مبادلات تجاری، متغیر کلیدی «قیمت کالا» است. بر این اساس، پارامترهای قیمت مسکو و آنکارا احتمالا به طور قابل توجهی متفاوت باشد. روسیه تمایل به حداکثر رساندن صادرات گاز به اروپا پس از اختلال در خط لوله نورد استریم، کاهش ترانزیت گاز از طریق اوکراین و تعلیق خط لوله یامال-اروپا است. با توجه به پتانسیل بالای حجم گاز برای افزایش عرضه صادرات، ایجاد زیرساخت‌های اضافی در ترکیه در مدت زمان کوتاه برای روسیه سودآورتر از ایجاد مسیرهای خط لوله جایگزین و طولانی به چین است.

در عین حال، کشورهای اتحادیه اروپا که تحت فشار ایالات متحده هستند، تاکنون علاقه چندانی به تامین گاز  از روسیه از طریق خطوط لوله نشان نداده‌اند. اما اروپایی‌ها گاز LNG از جمله روسیه را خریداری می‌کنند. در این شرایط ترکیه تلاش می‌کند تا وضعیت موجود پروژه هاب گاز را حفظ و حجم مورد نیاز گاز روسیه را بدون هیاهوی زیاد به اروپا بفروشد.

در واقع، ترکیه در حال تبدیل شدن به یک قطب انرژی واقعی برای اروپا است که از طریق آن گاز و محصولات نفتی به بازار اروپا عرضه می‌شود. در این راستا، صادرات فرآورده‌های نفتی ترکیه به اتحادیه اروپا در سه فصل اول سال ۲۰۲۱، ۳.۷۱ میلیون تن بود که تا سپتامبر ۲۰۲۳ به ۸.۲۴ میلیون تن افزایش یافته است. بنابراین، اروپایی‌ها خرید محصولات نفتی روسیه را از طریق ترکیه افزایش می‌دهند تا «تحریم‌ها» را دور بزنند.

واردات حجم جدید گاز و محصولات نفتی از روسیه برای صادرات مجدد به اروپا در راستای منافع ترکیه است. در مورد هاب گاز، آنکارا انتظار دارد نه تنها یک پلت فرم تجارت الکترونیکی تشکیل دهد، بلکه قیمت گاز فروخته شده به بازارهای خارجی را کنترل کند. ترکیه قصد دارد  از طریق این پروژه وضعیت یک «ابر قدرت لجستیکی» را به دست آورد.

زمان نشان خواهد داد که داستان پروژه هاب گاز چگونه پیش خواهد رفت. واضح است که ایجاد گاز جدید از طریق ترکیه به اروپا از کشورهای ترک آسیای مرکزی اولاً مستلزم زمان و منابع مالی قابل توجه است. ثانیاً، ممکن است به دلیل اختلافات ژئوپلیتیکی با روسیه و ایران مختل شود. ثالثاً، به شرایط منطقه‌ای و جهانی (حل و فصل بحران روسیه-اوکراین، ارمنستان-آذربایجان و فلسطین-اسرائیل) بستگی دارد.

ظرفیت ایران برای هاب شدن

ایران نیز همواره به دلیل موقعیت سرزمینی خود به دنبال هاب گاز و برق بوده است. سوآپ گاز بین ترکمنستان و آذربایجان از طریق ایران به عنوان یک مرحله آزمایشی در این راستا عمل کرد. همچنین اواخر نوامبر ۲۰۲۲، روسیه و ایران بررسی در مورد ایده مبادله گاز را آغاز کردند که در ابتدا حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال است. ایران رسماً در فوریه ۲۰۲۳ به روسیه و ترکمنستان مبادله گاز در مقیاس بزرگ را پیشنهاد داد. آنها به ویژه در مورد تحویل گاز به پاکستان که ایران در نزدیکی مرزهای آن در حال ساخت یک خط لوله گاز با ظرفیت ۱۰۰ میلیون مترمکعب گاز در روز (حدود ۳۶.۵ میلیارد مترمکعب در سال) است، مذاکره کردند که چشم انداز مثبتی برای تامین گاز هند  در آینده است.

همچنین، تهران به دنبال همکاری با دوحه در صنعت انرژی است. پس از روسیه، ایران و قطر به ترتیب دومین و سومین ذخایر گازی جهان را دارند. علاوه بر این، بحران قطر در سال‌های ۲۰۱۷-۲۰۲۱ به طور قابل توجهی روابط دوجانبه را بهبود بخشیده و سطح تبادلات در مناطق راهبردی را گسترش داده است. دوحه یک شریک ایده آل برای تهران است. هنوز بدگمانی قطر به عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و مصر با وجود امضای معاهدات صلح با این کشورها در سال ۲۰۲۱ فروکش نکرده است. امارات بر اساس منافع اقتصادی خود، فعالانه در پروژه‌های سوخت در کشورهای مختلف از عراق تا لیبی سرمایه گذاری و با شرکت‌های بزرگ انرژی آسیایی و اروپایی همکاری می‌کند. قطر انرژی بخشی از دارایی‌های خود را به عنوان بخشی از استراتژی تنوع سرمایه گذاری خود به پیمانکاران چینی فروخت.

همکاری ایران و قطر در بخش گاز چشم‌اندازهای امیدوارکننده‌ای دارد که می‌تواند شامل ابتکار برای ساخت یک هاب گاز در منطقه صنعتی عسلویه در استان بوشهر در سواحل خلیج فارس باشد که شامل روسیه، ترکمنستان و قطر می‌شود. عسلویه مرکز تولید بزرگترین میدان «پارس جنوبی/گنبد شمالی» گازی جهان بوده که ایران با قطر مشترک است. اگر طرح ایران برای ساخت هاب گاز اجرایی شود، منجر به ایجاد یک پلتفرم تجاری به نمایندگی از برترین تامین کنندگان گاز جهان می‌شود.

از نظر ذخایر گاز طبیعی، روسیه، ایران، قطر و ترکمنستان با سهم روسیه ۴۷.۷۵۹ تریلیون مترمکعب،  ایران ۳۳.۹۸۸ تریلیون مترمکعب، قطر – ۲۳.۸۳ و و ترکمنستان – ۱۳.۹۵ تریلیون مترمکعب، در میان چهار کشور برتر جهان (براساس بولتن سالانه اوپک ۲۰۲۱) حضور دارند. در مجموع، این چهار کشور ۵۷.۵ درصد از ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند که می‌تواند به معنای تشکیل یک اوپک گازی با مکانیسم های واقعی تأثیرگذاری بر بازار گاز باشد.

بنابراین، اگر ایران بتواند بازارهای LNG منطقه را متحد کند و نبود برخی کشورها (روسیه و ترکمنستان) را از طریق حضور برخی دیگر (قطر) جبران کند، جمهوری اسلامی ایران احتمالا در آینده ادعای سلطه در بخش گاز داشته باشد. چنین اهرم قدرتمندی به تهران این امکان را می‌دهد که خواسته‌های خود را نه تنها در چارچوب توافق هسته ای، بلکه در چارچوب لغو تحریم‌های اقتصادی به کشورهای غربی مطرح کند.

بنابراین، رقابت سختی بین ایران و ترکیه برای هاب گازی منطقه وجود دارد که در این میان، روسیه نقش مهمی را بازی خواهد کرد. البته نباید از رابطه عمیق ترکیه با قطر و ترکمنستان غافل شد که می‌تواند امتیاز بزرگ برای ترک‌ها باشد. با این وجود، پتانسیل ایران نسبت به ترکیه بالاتر بوده و تنها نیاز به دیپلماسی فعال در این حوزه است.