آیا قزاق‌ها رقیب نفتی ایران می‌شوند؟

به گزارش اختصاصی انرژی پرس؛ کشور قزاقستان از نظر منابع طبیعی به ویژه نفت خام غنی است. این کشور دارای ۳۰ هزار میلیون بشکه نفت بوده که آن را در رده ۱۵ کشور برتر جهان قرار می‌دهد. قزاقستان همچنین با میزان تولید یک میلیون و ۵۷۰ هزار بشکه (۶ میلیون و ۶۷۰ هزار تن) در ماه مارس ۲۰۲۴، یکی از تولیدکنندگان عمده نفت است. بیش از ۹۰ درصد ذخایر نفتی در ۱۵ میدان نفتی بزرگ مانند تنگیز، کاشاگان، کاراچاگانک، اوزن، ژتی بای، … متمرکز شده است.

قبلا دولت قزاقستان به دنبال افزایش حجم تولید میعانات نفتی به ۱۱۲ میلیون تن تا سال ۲۰۳۰ بود. رقابت در بازار جهانی نفت، عدم مالکیت کامل تولید نفت توسط دولت/شرکت‌های ملی انرژی و نوسانات قیمت نفت عوامل تعیین کننده در تعیین مسیر سیاست نفتی داخلی و خارجی قزاقستان است.

تاثیر بازگشت ایران به بازار

در این میان، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که پویایی تجارت جهانی نفت تغییر و ایران جایگاه خود را به‌عنوان صادرکننده بزرگ نفت بازیابی کند و در نتیجه بر همه کشورهای تولیدکننده نفت تأثیر بگذارد. با این حال، برآوردها نشان می‌دهد که تأثیر آن بر قزاقستان احتمالا چشمگیر نباشد.

براساس گزارش تحلیلی «اوراسیا ریسرچ»، در اوایل دهه ۱۹۹۰ قزاقستان برای تقویت رشد اقتصادی خود از طریق توسعه پتانسیل نفت و گاز خود، بازار خود را برای شرکت‌های انرژی بین المللی باز کرد. برندگان رقابت برای منابع قزاقستان شرکت‌هایی مانند شورون تکزاکو، اکسون موبیل، آگیپ/انی، رویال داچ شل، گروه بریتانیا، توتال فینا الف و ایمپکس بودند. البته شرکت‌های انرژی کانادا، خاورمیانه و روسیه درپی موفقیت در این امر بودند. شرکت‌های استخراجی و مالی چین و هند در اواسط دهه ۲۰۰۰ شروع به ایفای نقش فعال‌تری کردند و در حال حاضر، قزاقستان تنها یک پنجم کل استخراج نفت و میعانات گازی در این کشور را در اختیار دارد.

این شرکت‌های نفتی بین المللی و همچنین دولت قزاقستان نسبت به تغییر پویایی تجارت نفت در بازار جهانی کاملا حساس هستند. این بازیگران به ویژه نگران ورود مجدد ایران به بازار نفت پس از چندین سال تحریم اقتصادی هستند. زیرا، تحلیلگران تلاش ایران برای بازیابی موقعیت خود در بازارهای جهانی نفت را به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر نوسانات قیمت نفت برجسته می‌کنند. احیای توافق هسته‌ای ایران و تا حدودی لغو تحریم‌ها به احتمال زیاد منجر به رشد سریع صادرات نفت ایران خواهد شد که بر کشورهای تولیدکننده نفت از جمله قزاقستان تأثیر خواهد گذاشت.

برخی کارشناسان در قزاقستان نگرانند که افزایش سهم نفت ایران نه تنها قیمت‌ها را پایین بیاورد، بلکه ایران را به رقیب مستقیم قزاقستان تبدیل کند. در مقابل برخی از کارشناسان باور دارند که نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد تأثیر بازگشت مجدد به بازارهای انرژی ایران احتمالا چندان چشمگیر نباشد زیرا محدودیت‌های متعددی مانع از افزایش تولید نفت توسط دولت ایران می‌شود. اول اینکه ایران نیاز مبرمی به فناوری‌های پیشرفته و سرمایه گذاری در توسعه بخش انرژی خود دارد. بر اساس برآوردهای مختلف، ایران برای افزایش تولید نفت و گاز خود به حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد و در شرایط تحریم کنونی خارج از توان دولت به نظر می‌رسد.

دوم، ایران باید زیرساخت‌های جدید خط لوله یا تأسیسات مایع‌سازی ایجاد کند تا صادرات منابع خود را آسان‌تر کند. با این حال، ایجاد زیرساخت‌های انرژی مانند خطوط لوله زمان زیادی می‌برد. سوم، بازار نفت در حال حاضر توسط تولیدکنندگان عمده مدیریت می‌شود که می‌تواند قیمت ایران را تحت تاثیر قرار دهد، زیرا هزینه تولید نفت در کشورهای مربوطه کمتر است. هزینه تولید یک بشکه نفت در کویت ۸.۵۰ دلار، در عربستان سعودی ۹.۹۰ دلار، در عراق ۱۰.۷۰ دلار و امارات ۱۲.۳۰ دلار است. در حالیکه، ایران یک بشکه نفت را به قیمت ۱۲.۶۰ دلار آمریکا تولید می‌کند. در مقابل، میانگین هزینه تولید یک بشکه نفت در قزاقستان ۲۷.۸۰ دلار یعنی دو برابر هزینه تولید نفت ایران است. البته رقابت فیزیکی مستقیمی بین این دو کشور وجود ندارد زیرا فهرست مشتریان آنها به طور قابل توجهی متفاوت است.

مشتریان عمده نفت قزاقستان عبارتند از: ایتالیا، چین، هلند، فرانسه، اتریش، سوئیس، رومانی، کانادا، اسپانیا، اسرائیل و غیره. اما در مقابل، مشتری بیش از ۹۰ درصد نفت ایران پالایشگاه‌های چین است. البته مشتریان عمده نفت ایران در سال ۲۰۱۴ چین (۴۷ درصد)، هند (۲۰ درصد)، ترکیه (۸ درصد)، ژاپن (۱۲ درصد) و کره جنوبی (۹ درصد) بودند و تنها ۴ درصد از صادرات نفت به سایر مصرف کنندگان می‌رسید. اساساً در مرحله فعلی این دو صادرکننده برای بازارهای نفت رقابت نمی‌کنند. هرچند چین یکی از مصرف کنندگان مهم نفت این کشورها است، اما قزاقستان بیشتر نفت خود را به کشورهای غربی و ایران نفت شرق را تامین می‌کند.

حتی اگر ایران موفق شود برخی از مشتریان اروپایی را تصاحب کند، قزاقستان قادر خواهد بود بخشی از تولید نفت خود را به بازار تشنه انرژی چین هدایت کند. باید توجه داشت که قزاقستان در این مورد مزیت نسبی خواهد داشت زیرا نفت را از طریق شبکه‌های خط لوله‌ای که ایران اصلاً به آن دسترسی ندارد به مناطق شرقی چین می‌رساند. مهمتر از همه، از طریق ظرفیت خالی خط لوله موجود، قزاقستان می‌تواند با منابع خود آن را پر کند.

در این راستا، در حالی که لغو تحریم‌ها از ایران و افزایش سهم نفت ایران در بازار جهانی می‌تواند بر پویایی تجارت نفت تأثیر بگذارد، اما هیچ نشانه‌ای مبنی بر تأثیر فوری آن بر سیاست خارجی انرژی قزاقستان وجود ندارد. حتی اگر چنین کند، جایگزینی وجود دارد که به قزاقستان اجازه می‌دهد حداقل سطح فعلی صادرات نفت خود را حفظ کند.

قزاق‌های درپی مسیرهای جدید

افزایش ظرفیت تولید نفت طی دهه گذشته، قزاقستان را به یک صادرکننده بزرگ در آسیای مرکزی تبدیل کرد. قزاقستان نفت را از طریق خط لوله آتیراو-سامارا، کنسرسیوم خط لوله خزر، خط لوله آتاسو-آلاشانکو، بندر دریایی آکتائو صادر می‌کند. با برخی فراز و نشیب‌ها، حجم صادرات نفت تا حد قابل توجهی برای سال‌های اخیر یکسان باقی مانده است. قزاقستان دارای اقتصاد صادرات محور بوده و به شدت به محموله های نفت و محصولات وابسته (۷۳ درصد از کل صادرات) وابسته است.  با این حال، قزاقستان از وابستگی بیش از حد به شبکه‌های خط لوله به مشتریان عمده اروپایی خود رنج می‌برد (اروپا ۸۵ درصد نفت قزاقستان را وارد می‌کند) که از خاک روسیه می‌گذرد.

البته اخیرا قزاقستان به جای خط لوله اصلی صادراتی که از روسیه می‌گذرد، یعنی کنسرسیوم خط لوله دریای خزر  (CBC)، به دنبال راه حل‌های جایگزین برای افزایش نرخ صادرات خود به دلیل اجتناب از تحریم‌های غرب است. در اکتبر ۲۰۲۳، مقامات آمریکایی نسبت به احتمال آسیب رساندن به صادرات نفت قزاقستان به دلیل جنگ در دریای سیاه به دلیل مین‌های شناور و حملات به تاسیسات دریایی روسیه، ابراز نگرانی کردند. به ویژه که این صادرات ۱ درصد از کل عرضه جهانی را تشکیل می‌دهد.

در همین راستا، یرلان آکزنوف، معاون وزیر انرژی قزاقستان – در آگوست ۲۰۲۳ – اعلام کرد که یک واحد از شرکت نفت و گاز دولتی قزاقستان «Gaz-Munaygaz» دو تانکر به ظرفیت ۸ هزار تن (۵۸.۴ هزار بشکه) برای انتقال نفت صادراتی قزاقستان از طریق دریای خزر خریداری کرده است.

قزاقستان تا حدودی وابستگی خود به کریدور روسیه را پس از افزایش در تجارت نفت با چین از طریق خط لوله نفت قزاقستان-چین کاهش داد. این خط لوله به قزاقستان اجازه می‌دهد سالانه ۲۰ میلیون تن نفت به چین عرضه کند. با این حال، تجارت نفت قزاقستان و چین هرگز به سطحی نرسید که خط لوله را پر کند. در صورت کاهش تقاضا برای نفت قزاقستان در بازار اروپا، این کشور می‌تواند آن را به چین هدایت کند.

صادرات نفت قزاقستان

قزاقستان یکی از بزرگترین کشورهای محصور در خشکی در جهان است که با وجود گسترش مساحت آن به ۲.۷ میلیون کیلومتر مربع، این کشور را مجبور به استفاده از دریای سیاه در روسیه برای صادرات نفت خود به بازارهای اروپا و جهان می‌کند. همانطور که اشاره شد این کشور در حال یافتن راه‌های جایگزین برای صادرات نفت خود است.

در سال ۲۰۲۲، قزاقستان ۸۴.۲ میلیون تن (۱.۵ میلیارد بشکه) نفت خام تولید و ۶۴.۳ میلیون تن (۱.۱۴ میلیارد بشکه) از این تولید را صادر کرد. قزاقستان ۵۲ میلیون تن را از طریق کنسرسیوم خط لوله خزر و ۸.۴ میلیون تن از طریق خط لوله آتیراو-سامارا صادر کرد. علاوه بر این، مقادیر کمتری از طریق سیستم خط لوله بین قزاقستان و چین، مسیرهای دریایی از طریق دریای خزر و مسیر راه آهن به ازبکستان صادر شده است.

با این حال، مسیرهای جایگزین حجم صادرات نسبتاً کمی را به خود اختصاص دادند. به طور خاص، ۲.۳ میلیون تن (۴.۱ میلیارد بشکه) از طریق بندر آکتائو، ۱.۲ میلیون تن از طریق خط لوله Atasu-Alashanko و تنها ۰.۴ میلیون تن از طریق راه آهن صادر شد. قابل ذکر است که کنسرسیوم خط لوله دریای خزر حدود ۸۰ درصد از صادرات نفت قزاقستان را در سال ۲۰۲۲ حمل کرد. این خط نفت خام را از طریق یک خط لوله زمینی از میادین اصلی کشور به پایانه نفتکش در دریای سیاه، نزدیک بندر نووروسیسک روسیه حمل می‌کند.